ΠΕΡΙ ΙΑΤΡΙΚΗΣ, ΑΡΧΑΙΑΣ, ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ, ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ

Η  παρούσα σελίδα με απόλυτο σεβασμό στην επιστήμη της Δυτικής Ιατρικής, εκτός της περιγραφής της στην διάρκεια των Βυζαντινών χρόνων, ως απόδειξη της διαρκούσης εξέλιξής της σε σχέση με την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, θα βρεθεί και στην δυσάρεστη θέση να περιγράψει και την διαδικασία θεμελιώσεως αυτής της επιστήμης, διότι πολλοί παγανιστές στην σημερινή εποχή πιστεύουν ή κάνουν άλλους να πιστεύουν πως στην αρχαιότητα η ιατρική δεν έχει ουσιαστικές διαφορές με την σημερινή και όλα τα «καλά» αυτής της επιστήμης υπήρχαν «εκεί» από τότε, δηλαδή στα αρχαία χρόνια. Αυτό είναι τραγικό λάθος και το βλέπει κανείς όταν κατηγορούν τον Χριστιανισμό για διάφορα ενάντια σε αυτή την επιστήμη, ακόμη και για δεισιδαιμονίες, λες και η γνώση της ήταν συγκεκριμένη από «τότε» και δεν εξελίχθηκε σε όλους αυτούς τους αιώνες του Χριστιανισμού στην Ευρώπη. Λες και το φως της ιατρικής υπήρχε πάντοτε και από την αρχαιότητα δεν κληρονομήκαν δεισιδαιμονίες. Αυτό είναι μια οικτρή πλάνη που οδηγεί πολίτες να πέφτουν στα χέρια «αρχαιοκάπηλων - αρχαιοφίλων -νεοπαγανιστών» τσαρλατάνων της ιατρικής, που διαφημίζουν θεραπείες «αρχαίων» και «γιατροσόφια ιατροφιλοσόφων» ως πράγματα με «αρχαίο κλέος» που στηρίζουν την υγεία του νεοέλληνα πολίτη. Ακόμη και σε τηλεοπτικές εκπομπές παρουσιάζονται διάφοροι και ανατρέχουν στο κλασικό πλέον «το είπε το τάδε αρχαίος ιατρός» άρα (!) είναι δεδομένη η εγκυρότητα της προτεινόμενης θεραπείας ή συνταγής. Ας μη διαφεύγει στον αναγνώστη πως ιατρικοί όροι της εποχής είναι όμοιοι με μερικούς σημερινούς αλλά όχι ταυτόσημοι, κάτι που πουθενά δεν το βλέπει κανείς να ξεκαθαρίζεται από τα χείλη των επιτηδείων.

ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟΣ ΟΡΚΟΣ

Η συζήτηση γύρω από την αυθεντικότητα του Ιπποκρατείου Όρκου δεν είναι ιδιαίτερης σημασίας για ένα Χριστιανό. Η χρήση του ηθικού μηνύματός του οφείλεται στο βάρος που του παρέδωσε η κοινή αποδοχή στην διάρκεια της ιστορίας.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ο «ΟΡΚΟΣ» ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΠΙΟ ΣΥΝΤΟΜΟ από τα κείμενα που μας έχουν σωθεί με το όνομα του Ιπποκράτη. Φαίνεται πως είναι το κείμενο του όρκου που έδινε ο νέος γιατρός τη στιγμή που -με επισημότητα- γινόταν μέλος της οικογένειας των γιατρών.

Αρχίζει όπως άρχιζαν όλοι οι αρχαίοι ελληνικοί όρκοι, αυτό θα πει: με επίκληση θεών, των θεών που προστατεύουν τους γιατρούς πρώτα, και αμέσως ύστερα όλων των θεών και θεαινών όλοι τους καλούνται αυτή την επίσημη στιγμή μάρτυρες πως ο όρκος που δίνεται θα τηρηθεί. Οι υποχρεώσεις που δέχεται να αναλάβει ο νέος γιατρός και οι υποσχέσεις που πρόθυμα δίνει έρχονται αμέσως μετά από την επίκληση. Ο Όρκος κλείνει με τον τρόπο που ήταν επίσης τυπικός στους αρχαίους ελληνικούς όρκους: ο νέος γιατρός ζητάει για τον εαυτό του παντοτινή τιμή ανάμεσα σε όλους τους ανθρώπους για την περίπτωση που θα τηρήσει τον όρκο του, και εύχεται «ακριβώς το αντίθετο» για την περίπτωση που θα τον παραβεί.

Ο κυρίως όρκος χωρίζεται σε δύο μέρη:

Στο πρώτο μέρος ο ορκιζόμενος απαριθμεί για τον εαυτό του μια σειρά από συγκεκριμένες υποχρεώσεις: Όλες τους σχετίζονται με τη θέση του μέσα στην οικογένεια των γιατρών. Στην πραγματικότητα οι υποχρεώσεις αυτές καθορίζονται από τη διπλή του ιδιότητα: α) ο ορκιζόμενος ήταν ως χτες ακόμη μαθητής· υπόσχεται λοιπόν ότι θα τιμά τον δάσκαλο του σαν γονέα του και θα θεωρεί τους γιους του δασκάλου του αδελφούς του· κάτι παραπάνω: θα κάνει δικά του τα προβλήματα που επιφυλάσσει η ζωή στον δάσκαλο του· β) σύντομα όμως θα γίνει και αυτός δάσκαλος της τέχνης που διδάχτηκε· δέχεται λοιπόν από τώρα να δεθεί και ως προς αυτό με μια υποχρέωση: δικαίωμα να γίνουν μαθητές του θα έχουν πρώτα οι γιοι του και οι γιοι του δασκάλου του (αν το επιθυμούν να διδαχθούν αυτήν την τέχνη)· πέρα από αυτούς στον κύκλο των μαθητών του θα δέχεται μόνο όσους θα δέχονταν να δεθούν μαζί του με συμβόλαιο και όρκο· άλλον κανέναν.

Στο δεύτερο μέρος -το σπουδαιότερο του Όρκου- ο αυριανός γιατρός μιλάει πλέον για τα καθήκοντα του απέναντι στους αρρώστους του. Όλα όσα θα πει για το θέμα αυτό θα πηγάσουν από μια βασική επιθυμία του: να ασκήσει την τέχνη του «ἁγνῶς καὶ ὁσίως» -και ο ίδιος είναι βέβαιος ότι η επιθυμία του αυτή ένας μόνο τρόπος, υπάρχει να γίνει πραγματικότητα: ίδια -αγνή και οσία- να είναι και η ζωή του -και είναι εντυπωσιακό ότι το πράγμα δεν λέγεται με τη μορφή ευχής· ο γιατρός ξέρει ότι όλα, στο τέλος τέλος, εξαρτώνται από τον δικό του μόχθο: «διατηρήσω» είναι το ρήμα που χρησιμοποιεί, κι εμείς διακρίνουμε μέσα σ’ αυτό την έντονη, πάντως θεληματική προσπάθεια του ορκιζόμενοι· μόνο έτσι θα υπάρξει το επιθυμητό αποτέλεσμα- ο ορκιζόμενος δεν έχει γι’ αυτό καμιά αμφιβολία. Σ’ αυτήν λοιπόν τη βασική του επιθυμία εντάσσονται οι ακόλουθες υποσχέσεις του: θα επιδιώκει μόνο το καλό των αρρώστων του- θανατηφόρο φάρμακο δεν θα δώσει ποτέ σε κανέναν ποτέ δεν θα βοηθήσει γυναίκα να καταστρέψει τον καρπό της κοιλιάς της· δεν θα πάρει ποτέ στα χέρια του το μαχαίρι του χειρούργου- δεν θα προσβάλει ποτέ το σπιτικό των αρρώστων του, θα αποφεύγει λοιπόν κάθε αφροδισιακή επαφή με τους ίδιους και με μέλη της οικογένειας τους· τέλος, θα σκεπάζει με τη σιωπή του κάθε μυστικό που θα του γίνεται γνωστό κατά την άσκηση του επαγγέλματος του.

Ο γιατρός, πάντως, που είναι πρόθυμος να δώσει την υπόσχεση ότι την τέχνη του θα τη χρησιμοποιεί μόνο για το καλό των αρρώστων του, δεν ξεχνάει ούτε για μια στιγμή πόσο βαριά είναι μια τέτοια υπόσχεση-στην πραγματικότητα εκείνο που δεν ξεχνάει είναι ότι η δύναμη του ανθρώπου δεν είναι σε καμιά περίπτωση απεριόριστη· θα ήταν «ὕβρις», αλαζονεία η πίστη του στο αντίθετο, και ο ίδιος δεν είναι αλαζών η προσπάθεια του λοιπόν να βοηθάει τους αρρώστους του θα είναι ανάλογη με τις ανθρώπινες δυνατότητες του, σωματικές και διανοητικές (το λέει δύο φορές στον όρκο του: κατὰ δύναμιν καὶ κρίσιν ἐμήν), και σίγουρα δεν θα είναι λίγες οι φορές που ο γιατρός θα πρέπει να μένει ικανοποιημένος, αν πετυχαίνει το ελάχιστο: να μη γίνεται πρόξενος κακού στους αρρώστους του. Στ’ αλήθεια, ένα βαθύτατο αίσθημα ευθύνης διακρίνει τον γιατρό του Όρκου.

Λίγα από τα κείμενα που αποτελούν την Ιπποκρατική συλλογή γέννησαν στους ανθρώπους που ασχολήθηκαν με αυτά τόσα ερωτήματα, όσα το σύντομο αυτό κείμενο που μας σώθηκε με τον τίτλο Όρκος. Ας πούμε μερικά από τα ερωτήματα αυτά: Τι είναι βασικά ο Όρκος; Σχετίζεται πράγματι το κείμενο αυτό με τον Ιπποκράτη; Αν όχι, θα μπορούσαμε τουλάχιστο να καθορίσουμε τον δημιουργό του ή την εποχή που το γέννησε; Ακόμη: Σε τίνων ανθρώπων το στόμα θα πρέπει να φανταστούμε αυτό το κείμενο; Ή: Με ποια ευκαιρία το απάγγελλαν; Δίπλα σ' αυτά τα γενικότερου χαρακτήρα ερωτήματα, που αφορούν στη γένεση και την προέλευση, άρα και στη χρονολόγηση καθώς και στο αληθινό περιεχόμενο του κειμένου που μας απασχολεί και που η συζήτηση τους από τους ειδικούς δεν τέλειωσε ακόμη, ένα πλήθος από ειδικά ερωτήματα, που αφορούν το κείμενο στις λεπτομέρειες του, μένουν και αυτά ως σήμερα χωρίς την οριστική τους απάντηση. Το εισαγωγικό αυτό σημείωμα θα προσπαθήσει να κατατοπίσει τον αναγνώστη για ορισμένα μόνο από τα προβλήματα που σχετίζονται με τον Όρκο· για τα άλλα ο αναγνώστης θα βρει χρήσιμες πληροφορίες στα σχόλια που συνοδεύουν τα επιμέρους σημεία του κειμένου.

Στον πρώτο τόμο των Έργων του Ιπποκράτη (Παρίσι 1839) ο E. Littre χώρισε τα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής σε έντεκα ομάδες. Στην πρώτη από αυτές ο Γάλλος ιπποκρατιστής έβαλε τα έργα για τα οποία αισθανόταν ότι δεν δικαιούμαστε να έχουμε καμιά αμφιβολία ότι προέρχονται από τον ίδιο τον Ιπποκράτη. Ένα από αυτά ήταν και ο Όρκος. «Πολλοί κριτικοί διατύπωσαν στις μέρες μας αμφιβολίες», έγραφε τότε ο Littre, «για τη γνησιότητα αυτού του έργου. Για τον Όρκο όμως διαβάζουμε στα έργα πολλών αρχαίων συγγραφέων ο Ερωτιανός τον περιέλαβε στον κατάλογο του των γνήσιων έργων του Ιπποκράτη κι εμείς μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι ο Ερωτιανος άντλησε τη γνώση αυτή από παλαιότερους υπομνηματιστές. Δεν μπορεί λοιπόν να υπάρχει αμφιβολία ότι ο Όρκος ανήκε από πολύ νωρίς στην Ιπποκρατική συλλογή». Πέντε χρόνια αργότερα ο τόνος του Littre έγινε λιγότερο κατηγορηματικός· στον τέταρτο, πράγματι, τόμο της έκδοσης του των έργων του Ιπποκράτη (Παρίσι 1844) διαβάζουμε τα ακόλουθα για τον Όρκο (σ. 610): «Σε θέματα όπως αυτά η απόλυτη βεβαιότητα είναι αδύνατη. Αν όμως μένει κανείς ευχαριστημένος όταν αισθάνεται ότι έχει εξασφαλισμένη σε μεγάλο βαθμό την πιθανότητα, δεν θα αρνηθεί ασφαλώς να δεχτεί ότι ο Όρκος, αν δεν είναι γνήσιο έργο του Ιπποκράτη, πρέπει πάντως να σχετίζεται με την εποχή και τις συνήθειες της σχολής του».

Ο Ch. Daremberg (1855) ήταν και αυτός από εκείνους που πίστευαν στη γνησιότητα του Όρκου- ήταν μάλιστα πρόθυμος να δεχτεί ότι το κείμενο αυτό είναι από τα παλαιότερα της Ιπποκρατικής συλλογής.

Στα 1913 γράφτηκε από τον Η. Gossen το εκτεταμένο άρθρο για τον Ιπποκράτη που διαβάζουμε στη Realencyclopädie, τη μεγάλη φιλολογική εγκυκλοπαίδεια (VIII 2, στ. 1801-1852). Μιλώντας για τον Όρκο ο Gossen έγραψε σ' αυτό του το άρθρο (στ. 1812): «Πρόκειται για τη γραπτή αποκρυστάλλωση του όρκου που έδιναν οι ιπποκρατικοί: κατά πάσα πιθανότητα ο Όρκος που έχουμε βασίζεται σε γνήσιο υπόβαθρο».

Στα 1924 ο W.H.S. αφιέρωσε στον Όρκο μιαν ειδική μονογραφία. Ο ειδικός ερευνητής, που ένα χρόνο πριν είχε θεωρήσει τον εαυτό του υποχρεωμένο να δηλώσει (στον πρώτο τόμο της έκδοσης ιπποκρατικών έργων στη σειρά Loeb Classical Library, σ. XXXV) ότι «άγνοια και αβεβαιότητα φαίνεται πως είναι τελικά το αποτέλεσμα στα πιο πολλά από τα ενδιαφέροντα προβλήματα που δημιούργησε στην έρευνα η Ιπποκρατική συλλογή», δεν δίστασε να υποστηρίξει και στην ειδική αυτή μονογραφία του την απαισιόδοξη γνώμη ότι δεν μπορεί παρά να μείνουν τελικά άλυτα όλα τα σχετικά με το ενδιαφέρον αυτό κείμενο προβλήματα.

Ευτυχώς η γνώμη του Jones δεν σταμάτησε την έρευνα. Αντίθετα, το αληθινά ενδιαφέρον αυτό κείμενο προσείλκυσε τώρα την προσοχή δύο σημαντικότατων ιπποκρατιστών. Και πρώτα του Κ. Deichgräber, που στα 1932 παρουσίασε σε ένα λαμπρό άρθρο τις σκέψεις του για την Ιατρική επαγγελματική ηθική του ιπποκρατικού Όρκου. Στην πραγματικότητα το άρθρο αυτό ήταν το εναρκτήριο μάθημα που ο Deichgräber έκανε στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου στις 28 Απριλίου του 1931. Με μια μεθοδική μελέτη της δομής του Όρκου ο Deichgräber οδηγήθηκε στην πίστη ότι το κείμενο αυτό πρέπει να ανήκει στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. Η πίστη αυτή προήλθε βασικά από δύο παρατηρήσεις: α) Για τον Έλληνα αυτής της εποχής, και μάλιστα για τον Έλληνα της Ιωνίας, είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική η προσκόλληση στην ιδέα της δικαιοσύνης, της αρετής που όταν την έχει κανείς είναι σαν να έχει όλες μαζί τις αρετές (πβλ. Θέογν. 147 = Φωκυλ. 10 «ἐν δὲ δικαιοσύνῃ συλλήβδην πᾶσ’ ἀρετή ’ στιν»), που φαίνεται όμως με έναν ιδιαίτερο τρόπο στην εγκράτεια και στη σωφροσύνη: αυτήν τη δικαιοσύνη, με το ιδιαίτερο αυτό περιεχόμενο της, διεκδικεί για τον εαυτό του και ο γιατρός του Όρκου, β) Η ηθική του Όρκου είναι βασικά η απολλώνια ηθική, αφού η αγνότητα που θέλει για τον εαυτό του ο γιατρός είναι εκείνη ακριβώς που αποτελεί το ιδιαίτερο γνώρισμα του Απόλλωνα, του θεού του καθαρού και διάφανου φωτός: η έννοια «δίκαιος ἰατρός» συμπίπτει, στην περίπτωση του Όρκου, με την έννοια «ἀπολλώνιος ἰατρός».

Με επιχειρήματα όπως αυτά ο Deichgräber προσπάθησε στην πραγματικότητα να αποδείξει ότι δύσκολα θα μπορούσε να είναι σωστή η άποψη των th. Meyer-Steineg και G. Schonack (Hippokrates, über Aufgaben und Pfichten des Arztes, Bonn 1913, σ. 4) ότι ο Όρκος πρέπει να ανήκει σε παλιότερη από τον Ιπποκράτη εποχή (μιαν άποψη που την ξαναϋποστήριξαν στα 1927 ο K. Sudhoff, Kos und Knidos, και πολύ πιο κοντά στις μέρες μας ο J. Steudel, Der hippokratische Eid, Ciba-Zeischrift  1957)·

Έτσι, με την εργασία του Deichgräber άρχισαν πάλι στους κύκλους των ειδικών ερευνητών ζωηρές οι συζητήσεις για τον Όρκο και τα προβλήματα του. Καρπός -ο κυριότερος- του νέου αυτού ενδιαφέροντος υπήρξε μια νέα μονογραφία αφιερωμένη στον Όρκο. Συγγραφέας της ο πιο τολμηρός και ρηξικέλευθος ιπποκρατιστής των τελευταίων χρόνων, ο Ε. Edelstein: The Hippocratic Oath, Baltimore 1943· Ο Η. Sigerist, ο μεγάλος ιστορικός της ιατρικής, χαρακτήρισε τη νέα αυτή μονογραφία ως «εροεΗ-πι&Ιάη^». Χωρίς αμφιβολία, ο χαρακτηρισμός αυτός είναι απόλυτα δικαιολογημένος: από το 1943 ως τις μέρες μας συζήτηση των προβλημάτων του Όρκου σημαίνει στην πραγματικότητα συζήτηση των απόψεων του Ε. Edelstein. Ας δούμε λοιπόν τι υποστήριξε ο ειδικός αυτός ιπποκρατιστής για το σύντομο αλλά τόσο ενδιαφέρον αυτό κείμενο. «Δεν υπάρχει αμφιβολία», έγραψε ο Edelstein αρχίζοντας την Εισαγωγή τον, «ότι ο λεγόμενος Ιπποκρατικός Όρκος υπήρξε επί αιώνες το μοναδικό πρότυπο ιατρικής επαγγελματικής ηθικής, και ότι ακριβώς γιαυτό καθόρισε την επαγγελματική συμπεριφορά πολλών γενεών γιατρών. Εντούτοις καμιά, από όλους αποδεκτή, απάντηση δεν δόθηκε ακόμη στο ερώτημα, ποιες ιστορικές δυνάμεις ενήργησαν στη σύνταξη αυτού του ιστορικού μνημείου». Στην πραγματικότητα, κανένας πριν από τον Edelstein δεν είχε ποτέ αναρωτηθεί με τόση σαφήνεια αν θα μπορούσαμε να δεχτούμε ως βάση για τη διαμόρφωση του Όρκου διδασκαλίες μιας ορισμένης πνευματικής κατεύθυνσης. Όταν το σκεφτεί κανείς έτσι, τότε αποδίδει ασφαλώς διπλή σημασία στην έρευνα του Edelstein: ήταν μια έρευνα που ξεκίνησε από μια εντελώς καινούργια τοποθέτηση των προβλημάτων του Όρκου και οδήγησε σε μια εντελώς καινούργια θεώρηση του. Η έρευνα του Edelstein βασίσθηκε κατά κύριο λόγο σε μια προσεκτική ερμηνεία όλων των επιμέρους προτάσεων του Όρκου και σε μιαν αυστηρή ανάλυση της δομής του. Ιδιαίτερα τονίσθηκε η υπόσχεση του αυριανού γιατρού να φυλάξει αγνή και καθαρή τη ζωή και την τέχνη του, μια υπόσχεση που σχετίζεται με τη διαβεβαίωση του α) ότι δεν θα δώσει σε κανέναν, ακόμη κι αν του το ζητήσουν, θανατηφόρο φάρμακο, και β) ότι δεν θα δώσει ποτέ φάρμακο σε γυναίκα για να απορρίξει τον βλαστό της. Η πρώτη φράση σημαίνει για τον Edelstein κατηγορηματική άρνηση του γιατρού να συνεργήσει σε αυτοκτονία. Αν η ερμηνεία αυτή γίνει δεκτή, τότε η φράση αυτή, μαζί και η δεύτερη, μας οδηγούν αποφασιστικά στην περιοχή της πυθαγορικής ηθικής. Στην ίδια αυτή περιοχή μάς οδηγούν -όπως πιστεύει ότι δείχνει ο Edelstein με την ερμηνεία και την ανάλυση τους- και οι υπόλοιποι κανόνες του Όρκου: «Η ερμηνεία των υπόλοιπων ιατρικών και ηθικών κανόνων του Όρκου έκανε φανερό ότι είναι ευδιάκριτες και σ’ αυτούς διάφορες επιμέρους πυθαγορικές διδασκαλίας. Όλες οι προτάσεις του Όρκου μπορούν να γίνουν κατανοητές μόνο, ή -έστω- με τον καλύτερο τρόπο ως προσαρμογές πυθαγορικών διδασκαλιών στο ειδικό έργο του γιατρού». Το ίδιο ακριβώς υποστήριξε ο Edelstein και για το ειδικό «συμβόλαιο», για το οποίο γίνεται λόγος στην αρχή του Όρκου: το συμβόλαιο αυτό -πιστεύει ο Edelstein- ρυθμίζει απλώς τη σχέση του μαθητή με τον δάσκαλο του (και με την οικογένεια του δασκάλου του), η στενή όμως σχέση δασκάλου και μαθητών όπως εμφανίζεται στον Όρκο θυμίζει πέρα για πέρα ό,τι συνέβαινε στους κύκλους των Πυθαγορείων τον 4ο αι. π.Χ.· η υποχρέωση να μη διδάξει ο ορκιζόμενος σε κανέναν άλλον την ιατρική τέχνη παρά μόνο στους γιους του, στους γιους του δασκάλου του και σε μαθητές που θα έχουν δεθεί μαζί του με συμβόλαιο και όρκο βρίσκεται σε πλήρη αντιστοιχία με τον αποκλειστικό χαρακτήρα πoυ είχε η πυθαγορική διδασκαλία. Έτσι ο Edelstein οδηγήθηκε στην πίστη ότι ο Όρκος έχει από την αρχή ως το τέλος μιαν ενότητα και ότι η οριστική μορφή με την οποία τον έχουμε σήμερα είναι έργο ενός πυθαγόρειου γιατρού του δεύτερου μισού του 4ου αι. π.Χ.: στην πραγματικότητα ο Όρκος ήταν για γιατρούς που είχαν τις ίδιες με τον συντάκτη του αντιλήψεις.

Με την ερμηνεία του αυτή ο Edelstein απάντησε και σε μια σειρά ερωτημάτων που είχε θέσει η παλαιότερη έρευνα. Είχαν, πράγματι, βρεθεί οι παλαιότεροι μελετητές του Όρκου, εκείνοι που πίστευαν ότι στον Όρκο καθρεφτίζεται η ιατρική του Ιπποκράτη και του κύκλου του, μπροστά σε ανυπέρβλητες δυσκολίες: πώς μπορεί να απαγορεύεται στον Όρκο η έκτρωση, τη στιγμή που αυτή ασκείται σε έργα της Ιπποκρατικής συλλογής; γιατί ο γιατρός να μην παίρνει στο χέρι του το μαχαίρι του χειρούργου; μήπως δεν διαβάζουμε συχνά στην Ιπποκρατική συλλογή για «τομές»; ή μήπως δεν περιλαμβάνονται στην Ιπποκρατική συλλογή και χειρουργικά έργα; Τα ερωτήματα αυτά δεν προκαλούν πλέον δυσκολίες στον ερευνητή που δέχεται την ερμηνεία του Edelstein: όλες αυτές οι αντιφάσεις αίρονται μόλις δεχτούμε ότι ο Όρκος προήλθε από κύκλους ολότελα διαφορετικούς από τους κύκλους της Κω και της Κνίδου: από τους κύκλους των Πυθαγορείων. Μόνο, πράγματι, σ’ αυτούς τους κύκλους, τους κύκλους των Πυθαγορείων, η αφαίρεση της ζωής λογαριαζόταν, με όποιον τρόπο κι αν γινόταν, αθέμιτη· και πάλι, μόνο σ’ αυτούς τους κύκλους, τους κύκλους των Πυθαγόρειων γιατρών, από αποστροφή για το ρέον αίμα αποφεύγονταν οι εγχειρίσεις.

Τι είδους υποδοχή βρήκαν οι απόψεις του Edelstein; Βασικά οι ειδικοί είχαν τώρα να συζητήσουν πάνω σε δύο θέματα- το πρώτο ήταν η προέλευση του Όρκου από τους κύκλους των Πυθαγορείων το δεύτερο, η χρονολόγηση του στο δεύτερο μισό του 4ου αι. π.Χ. Στη συζήτηση πήραν μέρος ειδικοί φιλόλογοι και ιπποκρατιστές, όπως ο W.H.S. Jones (Classical Review 59 [1945] 14); ο E.L., Minar (American Journal of Philology 66 [1945] 105), ο H. Diller (Gnomon 22 [1950] 70). Ως προς το πρώτο θέμα βρέθηκαν όλοι τους σύμφωνοι: ο Όρκος μπορεί πράγματι να προήλθε από τον Πυθαγορισμό. Δεν συμφώνησαν όμως με τον Edelstein ως προς τη χρονολόγηση του Όρκου στο δεύτερο μισό του 4ου αι. π.Χ. Κατά τη δική τους γνώμη ο Όρκος δεν μπορεί στην πραγματικότητα να τοποθετηθεί πέρα από τα τέλη του 5ου ή το πρώτο μισό του 4ου αι. π.Χ. Και είναι -όπως πιστεύουν- η ίδια η γλώσσα του Όρκου που μας οδηγεί σε μια τέτοια χρονολόγηση. Μαζί όμως και κάτι άλλο: η σχέση του Όρκου με άλλα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής. Δεν πρέπει, πράγματι, να ξεχνούμε ότι ο Όρκος έφτασε ως εμάς σαν ένα από τα έργα αυτής της συλλογής. Για τον Edelstein δεν υπήρχε βέβαια πρόβλημα από την άποψη αυτή, αφού αυτός πίστευε ότι στην πραγματικότητα δεν μπορούμε καθόλου να μιλούμε για Ιπποκρατική συλλογή στην προαλεξανδρινή εποχή· κατά τη δική του γνώμη, τα έργα της συλλογής κυκλοφορούσαν ως τότε μόνο ως μεμονωμένα βιβλία, και έγιναν συλλογή για πρώτη φορά στην Αλεξάνδρεια με τη φροντίδα των βιβλιοθηκάριων. Αν όμως πιστεύεις -όπως είπε χαρακτηριστικά ο Diller- ότι τα βιβλία αυτά είχαν ενωθεί σε μια συλλογή ήδη στον 4ο αι. π.Χ. από καθαρά επαγγελματικό ενδιαφέρον και όχι μόνο από φιλολογικό ή συλλεκτικό ζήλο, με άλλα λόγια: αν πιστεύεις ότι τα βιβλία αυτά είχαν συγκεντρωθεί ήδη στον 4ο αι. π.Χ. σε μια καθαρά ιατρική βιβλιοθήκη, τότε δεν μπορείς να μη δεχτείς ότι η αποδοχή του Όρκου σε μια τέτοια βιβλιοθήκη σήμαινε στην πραγματικότητα αναγνώριση των βασικών του προτάσεων.

Τις απόψεις του Edelstein τις συζήτησε,, λίγο αργότερα, και ο Κ. Deichgräber σε μια νέα μονογραφία που αφιέρωσε στον Όρκο (1955). Ο Deichgräber δεν βρέθηκε τελικά σύμφωνος σε όλα με τον Edelstein. Οι βασικές ιδέες του Όρκου έδιναν στον Deichgräber  την εντύπωση ότι έχουν έναν χαρακτήρα πολύ πιο γενικό από εκείνον που ήθελε γι’ αυτές ο Edelstein· δυσκολευόταν γιαυτό να καταλάβει (σ. 40) «γιατί πρέπει όλα τα μέρη του Όρκου να είναι πυθαγορικής. προέλευσης»· ενώ λοιπόν ήταν πρόθυμος να δεχτεί ότι οι βασικές ιδέες του Όρκου θα μπορούσαν ίσως να εξηγηθούν επί τη βάσει της ηθικής μιας ορισμένης εποχής, δεν έβλεπε πώς η εξήγηση αυτή θα μπορούσε να βασισθεί στην ηθική μιας ορισμένης σχολής.

Οι συζητήσεις γύρω από τα προβλήματα του Όρκου δεν σταμάτησαν. Από αυτές αξίζει να σημειώσουμε εδώ κάπως ιδιαίτερα την υπόμνηση ορισμένων ερευνητών ότι έναν τρόπο συμπεριφοράς σαν αυτόν που ξέρουμε για τους κύκλους των Πυθαγορείων θα πρέπει να τον δεχτούμε και για άλλους «κλειστούς» κύκλους στην αρχαιότητα, και επομένως οι βασικές αρχές του Όρκου δεν θα ήταν απαραίτητο να προϋποθέτουν μόνο όσα συνέβαιναν στους κύκλους των Πυθαγορείων (βλ. Ο. Gigon, Der Ursprung der griechischen Philosophie von Hesiod bis Parmenides, Basel 1945, σ. 130 εξ.· W. Burkert, Weisheit und Wissenschaft, Nurnberg 1962, σ. 273).

Ο Ch. Lichtenthaeler παρουσίασε τα αποτελέσματα των ερευνών του για τον Όρκο σε μια ογκώδη μονογραφία του του έτους 1984: Der Eid des Hippokrates. Ursprung und Bedeutung. Ο γνωστός ενθουσιώδης μελετητής της Ιπποκρατικής συλλογής φαίνεται ότι πολύ δύσκολα θα μπορούσε να συμβιβαστεί με την ιδέα να αποκόψει από τον κορμό των γνήσιων ιπποκρατικών έργων της συλλογής ένα κείμενο όπως ο Όρκος. Παρακολουθώντας λέξη προς λέξη, φράση προς φράση στις 392 σελίδες της μονογραφίας του το κείμενο του Όρκου και μελετώντας το γενικότερο πνευματικό του υπόβαθρο καταλήγει, μέσα σε ένα πνεύμα ενθουσιώδους, είν’ αλήθεια, ιπποκρατισμού, στην απόρριψη κάθε ίχνους πυθαγορισμού στον Όρκο, σε μια προσπάθεια να επανασυνδέσει το λαμπρό αυτό κείμενο με τη σχολή της Κω. Με τα δικά του λόγια: «Ο ίδιος κλίνω στο να θεωρήσω τον Όρκο ως γνήσιο-κωακό, έστω και αν αυτό δεν μπορεί να αποδειχθεί με απόλυτη σιγουριά».

Τέλος στο σύντομο σημείωμα του για τον Όρκο στο έργο του Hippocrate, Paris 1992, ο J. Jouanna, ένας από τους σημαντικότερους στις μέρες μας ιπποκρατιστές, έγραψε (σ. 561) και τα εξής: «Σύμφωνα με την εγκυρότερη ερμηνεία, ο Όρκος είναι μια μαρτυρία που μας δίνει πληροφορίες για τη λειτουργία μιας ιατρικής σχολής, κατά πάσα πιθανότητα της σχολής της Κω. Σύμφωνα με μια ερμηνεία (L. Edelstein), την πιο πρόσφατη, όχι όμως υποχρεωτικά και την πιο σωστή-πρέπει να είναι ένας άρχος που προήλθε από πυθαγορικό περιβάλλον».

Ο Όρκος εξακολουθεί να παραμένει ως τις μέρες μας ένα αξεδιάλυτο πρόβλημα. Δύο, πάντως, πράγματα φαίνεται ότι μπορούν να θεωρηθούν απολύτως σίγουρα: Η νεότερη έρευνα παραδέχτηκε ότι ο Όρκος είναι ένα μνημείο ιστορικό, μια διατύπωση που θέλει, βέβαια, να πει ότι ο Όρκος γεννήθηκε από μια ιστορική πραγματικότητα που δεν μπορεί πια με κανέναν τρόπο να επαναληφθεί ολόιδια. Από την άλλη ο Όρκος , σώθηκε στο πέρασμα του χρόνου, κάτι που πρέπει, φυσικά, να ήταν η συνέπεια της υπερχρονικής ομορφιάς και αξίας του. Δεν υπάρχει εδώ μια αντίφαση; Με άλλα λόγια: Αν το έργο αυτό βρίσκεται πράγματι σε τότ|ε στενή σχέση με κάποιες συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες (με την εποχή, με το συγκεκριμένο περιβάλλον κλπ.) που το δημιούργησαν, μπορεί στ’ αλήθεια να πάρει σε όλα τα επιμέρους στοιχεία του έναν υπερχρονικό, έναν υπεριστορικό χαρακτήρα; Πώς ένα τέτοιο «ιστορικό» κείμενο μπορεί να προβάλλει ένα διαχρονικό ιδεώδες, έναν τρόπο (ιατρικής) συμπεριφοράς αναλλοίωτο στους αιώνες;

Μια λύση, κατά τη γνώμη μου, μπορεί να άρει την αντίφαση:

αν ο Όρκος σώθηκε νικώντας τον χρόνο, αυτό πρέπει να ήταν η συνέπεια της υπερχρονικής ομορφιάς και αξίας όχι τόσο των επιμέρους προτάσεων του όσο των βασικών αρχών από τις οποίες πήγασαν οι επιμέρους αυτές προτάσεις. Εννοώ: πρώτον τον σεβασμό προς τη ζωή, δεύτερον τον σεβασμό προς τον άρρωστο, τρίτον τον σεβασμό προς την επιστήμη και τους εργάτες της, τέταρτον την επιθυμία για διάκριση στην επιστήμη και την κοινωνία μόνο με έντιμα και αξιοπρεπή μέσα, πέμπτον την άρνηση κάθε εκμετάλλευσης των εύκολων περιστάσεων (1) (ο αναγνώστης θα έχει την ευκαιρία να διακρίνει καθαρά τις αρχές αυτές κατά τον σχολιασμό των επιμέρους προτάσεων του Όρκου).

Αν λοιπόν ο Όρκος σώθηκε στο πέρασμα του χρόνου, είναι γιατί έχει όλα τα γνωρίσματα ενός προτύπου· η σύγκριση του με τις μορφές που πήρε σε κατοπινές εποχές δείχνει, πράγματι, πόσο δεμένος ήταν ο Όρκος κάθε φορά με μιαν ορισμένη εποχή, μαζί όμως και πόσο λογαριαζόταν ένα μόνιμο υπόδειγμα για όλες τις εποχές· εύκολα αναγνωρίζει κανείς στο κείμενο αυτό όλα εκείνα τα στοιχεία που έκαναν το επαγγελματικό ήθος του γιατρού που μιλάει σ’ αυτό να μείνει παράδειγμα για όλες τις εποχές -γι’ αυτό και πολλά στοιχεία του αρχαίου Όρκου τα συναντούμε σε όλες τις παραλλαγμένες μορφές, σε πεζό και ποιητικό λόγο, με τις οποίες παρουσιάζεται ο Όρκος στους ελληνιστικούς και στους αυτοκρατορικούς χρόνους, στους Ρωμαίους και στους Χριστιανούς, στους Άραβες, στον Μεσαίωνα, στις δικές μας τέλος μέρες. (2) Οι συζητήσεις για την ιατρική επαγγελματική ηθική είναι πολύ φυσικό να ανανεώνονται συνεχώς με την αλλαγή των εποχών, με την επικράτηση νέων ιδεών, με την εμφάνιση καινούργιων επιστημονικών δεδομένων. Ποιος δεν θα το έβρισκε π.χ. φυσικό για την εποχή μας, μια εποχή με έντονα δικά της χαρακτηριστικά, να ορίσει νέους ή, έστω, και νέους κανόνες επαγγελματικής δεοντολογίας στον χώρο της ιατρικής επιστήμης και τέχνης;

Αν λοιπόν με το πνεύμα αυτό θεωρηθεί ως πολύ φυσική και η υιοθεσία από τους κύκλους των Πυθαγόρειων γιατρών ενός παλιότερου Όρκου και η προσαρμογή του ύστερα στον νέο αυτό κύκλο ιδεών και αντιλήψεων, τον κύκλο δηλαδή των ιδεών και αντιλήψεων των Πυθαγόρειων γιατρών, τότε ο παλιότερος αυτός Όρκος (που ασφαλώς θα υπήρχε) δεν θα ήταν, βέβαια, άλλος από τον Ιπποκρατικό, ο οποίος και θα πρόβαλλε αυτές που ονόμασα πρωτύτερα «βασικές αρχές». Φυσικά, ο Όρκος αυτός θα μπορούσε να ήταν παλιότερος και από τον Ιπποκράτη και, γενικότερα, από τον δικό του κύκλο γιατρών, με το πνεύμα όμως αυτό είναι φανερό ότι η σχετική συζήτηση παίρνει πια τώρα μιαν εντελώς καινούργια μορφή.

Μια τελευταία επισήμανση δεν θα ήταν ίσως άσκοπη:

Συζητήσεις για την ιατρική επαγγελματική ηθική που θα γίνονταν στις μέρες μας δεν θα το απέκλεια να έδειχναν ότι η εποχή μας, μια εποχή με έντονα δικά της χαρακτηριστικά, έχει ανάγκη να ορίσει νέους ή, έστω, και νέους κανόνες επαγγελματικής δεοντολογίας στον χώρο της ιατρικής επιστήμης και τέχνης. Δεν θα ήταν το πράγμα διαφορετικό από ό,τι συνέβη, όπως είδαμε, στην πορεία της ιστορίας. Η ιστορία όμως, πάλι, έδειξε πόσο ανθεκτικές υπήρξαν στον χρόνο αυτές που ονόμασα πριν από λίγο βασικές, θεμελιώδεις αρχές από τις οποίες προήλθαν οι επιμέρους προτάσεις του λεγόμενου «Ιπποκρατικού Όρκου». Είμαι βέβαιος -θέλω να είμαι βέβαιος- ότι οι αρχές αυτές θα δείξουν την ίδια αντοχή και στο μέλλον.

Σημειώσεις

1.  Βλ. το άρθρο μου «Ιπποκράτη» στον τόμο Κτερίσμαιτα. Φιλολογικά μελετήματα αφιερωμένα στον Ιω. Σ. Καμπίτση, Ηράκλειο 2000, σ. 107 εξ.

2. Μια πολύ ενδιαφέρουσα επισκόπηση των παραλλαγμένων αυτών μορφών βλ. στου Deichgräber, Die ärztliche Standesethik, des hippokratischen Eides, σ. 111 εξ. Βλ. επίσης: του ίδιου, Der Hippokratischen, σ. 30 εξ.· του ίδιου, Der Hippokratische (για τις υπόλοιπες βιβλιογραφικές ενδείξεις βλ. σ. 37)· M. Bachmann, Die Nachwirkungen des hippokratischen Eides, Würzburg 1952· Μ. Σ. Κιαπόκας, Ιπποκράτης ο Κώος - Ιπποκρατικός Όρκος, Αθήνα 1996, σ. 251 εξ.

ΕΙΔΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Είναι αυτονόητο ότι ο αναγνώστης θα βρει μεγάλη επίσης βοήθεια στα γενικά (για την ιπποκρατική συλλογή) βοηθήματα που αναγράφονται στις σελίδες 32-39 (α-γ) του πρώτου τόμου της έκδοσής μας.

01.E. Littré, Oeuvres completes d’ Hippocrate, 4ος τόμος, Paris 1844, σελ. 610 κ. εξής.

02. Ch. Daremberg, Oeuvres choisies d’ Hppocrate, Paris 1855, σ. 1 εξ.

03. Ἱπποκράτης, κομιδῇ, Car. H. Th. Reinhold, Αθήνησι 1864, σ. 1 εξ.

04. J. Ruder, Der Eid und die kurzen Lehrsätze des Hippokrates, Regensburg 1864.

05. Q Körner, Der Eid des Hippokrates, München 1921.

06. J. Hirschberg, Vorlesungen über hippokratische Heilkunde, Leipzig 1922, σ. 26 εξ.

07. Hippocrates, with an English Translation by W H. S. Jones. Loeb Classical Library, τόμ. 1, London 1923, σ. 291 εξ.

08. W H. S. Jones, The Doctor’ s Oath. The Early Forms of the Hippocratic Oath, Cambridge 1924.

09. J. L. Heiberg, Hippocratis Opera, Upsiae et Berolini 1927 (Corpus Medicorum Graecprum I ι).

10. E. Hoffmann, Der hippokratische Eid, Neue Jahrbücher 5 (1929) 18 εξ.

11. K. Deichgräber, Die ärztliche Standesethik des hippokratischen Eides, Ouellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Median III 2 (1929) 29-49 (τώρα: Antike Medium, hrsg. von H. Flashar, Wege der Forschung, Darmstadt 1971, σ. 94-120).

12. S. Nittis, The Hippocratic oath in reference to lithotomy. A new interpetation with historical notes on castration, Bulletin of the History of Medicine 7 (1939) 719 εξ.

13. S. Nittis, The authorship and probable date of the Hippocratic oath, Bulletin of the History of Medicine 8 (1940) 1012 εξ.

14. L. Edelstein, The Hippocratic Oath. Text, Translation and Interpetation, Supplements to the Bulletin of the History of Medicine Nr. 1, Baltimore 1943 (τώρα: Ancient Medicine. Selected Papers of L. Edelstein, ed. by Q Temkin - C.L. Temkin, Baltimore 1967, σ. 3 εξ.). - Σήμερα και σε γερμανική μετάφραση (του Klaus Bartels) με ένα επίμετρο του H. Diller, Ζυρίχη 1969.

15. F. Büchner, Der Eid des Hippokrates. Die Grundgesätze der ärztlichen Ethik, Freiburg 1945.

16. H. Diller, Κριτική του: L. Edelstein, The Hippocratic Oath στο Gnomon 22 (1950) 70 εξ.

17. K.Deichgräber, Professio medici. Zum Vorwort des Scribonius Largus, Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Geistes- und sozialwissenschaftliche Klasse, Mainz 1950, Nr. 9.

18. Ch. Singer, An early parallel to the Hippocratic Oath, Gesnerus 8(1951) 177 εξ.

19. Der Eid des Hippokrates. übertragen von O. Schönberger, Gymnasium 59 (1952) 19.

20. M. Bachmann, Die nachwirkungen des hippokratischen Eides- Ein Beitrag zur Geschichte der ärztlichen Ethik, Diss. Wurzburg 1952.

21. K. Deichgräber, Der Hippokratische Eid, Stuttgart 1955 (ανατύπ. I969).

22. J. Steudel, Der hippokratische Eid, Ciba-Zeitschrift 85 (1957) 2841 εξ.

23. Δ. Λυπουρλής, Ιπποκρατική ιατρική, Θεσσαλονίκη 1972, σ. 79 εξ.

24. Ch. Lichtenthaeler, Der Eid des Hippokrates, Ursprung und Bedeutung, Köln 1984.

25. G. Mottura, II Giuramento di Ippocrate, Roma 1986.

26. Μ.Σ. Κιαπόκας, Ιπποκράτης ο Κώος - Ιπποκρατικός Όρκος, Αθήνα 1996

27. Ο Δημήτρης Λυπουρλής στο Βαφοπούλειο, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 143 εξ.

Πηγή: Ιπποκράτης, Ιατρική Δεοντολογία, Νοσολογία, τόμος Α΄, Εκδόσεις Ζήτρος, Αρχαίοι Συγγραφείς, Εφημερίδα «Το Βήμα», σχόλια Δημήτριος Λυπουρλής, σσ. 15 - 38

ΣΧΟΛΙΑ

1. Η αρμοδιότητα του Απόλλωνα σε θέματα ιατρικά ήταν μία μόνο από τις ιδιότητες του: η επίκληση του Απόλλωνα στο σημείο αυτό του 'Όρκου γίνεται με αυτή μόνο την ιδιότητα του: είναι η ιδιότητα που τον έκανε πατέρα του Ασκληπιού. -Η λέξη ἰατρός φαίνεται να έχει ακόμη εδώ το «επαγγελματικό» της περιεχόμενο, αυτό που την έκανε ουσιαστικό: είναι φανερό ότι η λέξη λειτουργεί ακόμη ως επίθετο (με τα επίθετα σε -τρός χαρακτηρίζονται τα πρόσωπα που έχουν την ικανότητα να κάνουν αυτό που δηλώνει το ρηματικό θέμα από το οποίο παράγονται). Στα Ομηρικά έπη, είτε αυτά καθρεφτίζουν την εποχή του ποιητή τους (± 8ος-7ος αι. π.Χ.) είτε καθρεφτίζουν την εποχή των ηρώων του (± 12ος αι. π.Χ.), η ιατρική έχει ακόμη απολύτως θρησκευτικό χαρακτήρα: η οργή των θεών είναι η αποκλειστική σχεδόν αιτία που προκαλεί τις αρρώστιες στους ανθρώπους· στα χέρια των θεών βρίσκεται και η θεραπεία τους. Κάθε θεός μπορεί να βοηθήσει τον άρρωστο, ορισμένοι όμως θεοί σχετίζονται αμεσότερα με την υγεία και την ίαση. Γιατρός των θεών είναι στην Ιλιάδα ο Παιήων, αργότερα όμως το όνομα αυτού του θεού έγινε επωνύμιο άλλων θεών στην πραγματικότητα στους άλλους αυτούς θεούς αποδόθηκαν με τον καιρό οι δικές του θεραπευτικές ιδιότητες. Θεός όμως της ιατρικής έγινε -από πολύ νωρίς- κυρίως ο Απόλλωνας. Μερικά από τα επίθετα που συνοδεύουν το όνομα του υποδηλώνουν ακριβώς την ιδιαίτερη σχέση αυτού του θεού με την υγεία, την αρρώστια και την ίαση: Ἀκέσιος (από το ρήμα ἀκέομαι που σήμαινε «θεραπεύω»), Ἀλεξίκακος (= αυτός που διώχνει το κακό), Ἀποτρόπαιος (= αυτός που αποτρέπει, που διώχνει το κακό), Ἐπικούριος (= που έρχεται σε βοήθεια), Ἰατρός, Παιάν [Παιών] Σωτήρ. Αργότερα οι γιατροί θα ορκίζονται στο όνομα του, για να βεβαιώσουν με τον πιο επίσημο τρόπο την εμμονή τους στις αρχές του υψηλού λειτουργήματος τους. Ιδιαίτερες σχέσεις με την ιατρική έχουν επίσης: α) ο Ήφαιστος: από αρχαίους σχολιαστές των ποιημάτων του Ομήρου μαθαίνουμε ότι η ίαση του φοβερού έλκους που είχε προκαλέσει στον Φιλοκτήτη το δάγκωμα ενός φιδιού θεωρούνταν στην αρχαιότητα έργο των ιερέων του Ηφαίστου, που ήξεραν να χρησιμοποιούν την Λημνίαν βῶλον, το χώμα πάνω στο οποίο είχε πέσει ο Ήφαιστος όταν ο Δίας τον κατακρήμνισε από τον Όλυμπο- β) η Ήρα, η Άρτεμη, η Αθηνά: και οι τρεις βοηθούν τις γυναίκες στη γέννηση και στην ανατροφή των παιδιών τους· γ) η Ειλείθυια, η κατεξοχήν θεά του τοκετού. -Με θεραπευτικές ιδιότητες είναι προικισμένοι και ορισμένοι ήρωες-ημίθεοι. Στον ποιητή της Οδύσσειας είναι π.χ. γνωστό το όνομα του Μελάμποδα, που κατά τον μυθογράφο Απολλόδωρο ήταν ο πρώτος που ανακάλυψε «τὴν διὰ φαρμάκων καὶ καθαρμῶν θεραπείαν»· ήταν επίσης αυτός που πρώτος χρησιμοποίησε τον μαύρο ελλέβορο (μελαμπόδιον), ένα φάρμακο που οι αρχαίοι Έλληνες το χρησιμοποιούσαν σε πολλές αρρώστιες, ιδίως όμως στην παραφροσύνη. Απόγονος του Μελάμποδα ήταν ο Αμφιάραος, που λατρευόταν στον Ωρωπό: στο ιερό του οι άνθρωποι έβρισκαν τη θεραπεία τους από διάφορες αρρώστιες με την εγκοίμιση στο ιερό του, με το λουτρό στα ψυχρά νερά μιας πηγής, με αποχή από κάθε είδους τροφή για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα. Η εγκοίμηση και η νηστεία ήταν τα βασικότερα στοιχεία με θεραπευτική αγωγή που εφαρμοζόταν στο ιερό και ενός άλλου χθόνιου δαίμονα, του Τροφώνιου, σε ένα «ἄντρον» κοντά στη Λεβαδειά.

Με τον καιρό όμως όλους αυτούς τους θεραπευτές θεούς και ημίθεους, ακόμη και τον ίδιο τον Απόλλωνα, τους παραμέρισε ένας θεός που η λατρεία του απλώθηκε σε όλη την Ελλάδα, ηπειρωτική και νησιωτική, καθώς και στη Μ. Ασία, και έγινε αργότερα, σε όλη την έκταση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ο μέγας αντίπαλος και αυτού ακόμη του ιδρυτή της χριστιανικής θρησκείας. Πρόκειται για τον Ασκληπιό.

Το όνομα του θεού έμεινε ως τις μέρες μας ανετυμολόγητο. Δίπλα στον τύπο Ασκληπιός συναντούμε -σε διαλέκτους- και τους τύπους Αἰσκλαπιός ('Αργος), Αἰσχλαβιός (σε επιγραφή με κορινθιακή γραφή), Ἀσχλαπιός (Βοιωτία), Αἰγλαπιός και Ἀγλαπιός (Λακωνία), Ἀσκαλαπιός (Θεσσαλία), Ἀσκαλπιός (Γόρτυνα). Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι για τη διαμόρφωση των τύπων αυτών σημαντικό ρόλο έπαιξαν τελικά οι ιδιαίτεροι φωνητικοί νόμοι που ίσχυαν στους επιμέρους τόπους· μαζί όμως ασφαλώς και οι παρετυμολογίες, οι λαϊκές δηλαδή ετμολογίες. Προσπάθειες να ετυμολογηθεί το όνομα του θεού έγιναν πολλές (βλ. Realencyclopädie II 2, στ. 1642 εξ.)· εδώ αξίζει να μνημονευθεί η ετυμολογία που πρότεινε ο H. Gregoire (με συνεργάτες του τους Κ. Goossens και Μ. Mathieu): Asclepios, Apollon Smintheus et Rudra, Βρυξέλλες 1949- Σύμφωνα με την ετυμολογία αυτή το όνομα του θεού πρέπει να σχετίζεται με τις λέξεις σκάλοφ, ἀσπάλαξχ\ σπάλαξ επομένως ο Ασκληπιός πρέπει να ήταν ένας θεός -τυφλοπόντικας, ένας χθόνιος θεός. Τα σημαντικότερα από τα επιχειρήματα με τα οποία υποστηρίχθηκε η άποψη αυτή ήταν: α) ο τυφλοπόντικας κατείχε μια πολύ σημαντική θέση στη λαϊκή ιατρική και θεραπευτική· β) η Θόλος, ένα από τα βασικά κτίρια του Ασκληπιείου της Επιδαύρου, θυμίζει -με τον τρόπο της κατασκευής του- τη φωλιά του τυφλοπόντικα: γύρω από έναν κεντρικό χώρο ένα πλήθος από στοές που επικοινωνούν μεταξύ τους. Τα επιχειρήματα αυτά φαίνονται εκ πρώτης όψεως πειστικά, τελικά όμως η ετυμολογία του Gregoire και των συνεργατών του δεν ικανοποίησε τους ειδικούς ερευνητές, κυρίως γιατί, όπως -σωστά- τονίσθηκε, η ετυμολογία αυτή δεν μπορεί να αποδειχθεί με γραπτές μαρτυρίες· οι ποικίλες άλλωστε μορφές με τις οποίες παρουσιάζεται το όνομα του θεού ελάχιστη παρουσιάζουν ομοιότητα με τις ποικίλες επίσης μορφές με τις οποίες παρουσιάζεται το αρχαίο όνομα του τυφλοπόντικα.

Στον Όμηρο ο Ασκληπιός είναι ένας ἀμύμων ἰητήρ, ένας άμεμπτος θεραπευτής, από τους πολλούς και αυτός που διδάχθηκαν ήπια φάρμακα από τον Κένταυρο Χείρωνα, είναι όμως φανερό ότι δεν είναι ακόμη θεός· στον Όμηρο ο Ασκληπιός δεν είναι παρά ένας απλός ηγεμόνας, από τους πολλούς της Θεσσαλίας: Ο Ησίοδος μας διέσωσε έναν παλιό, θεσσαλικό, καθώς φαίνεται, θρύλο: Ο Απόλλωνας ερωτεύθηκε την όμορφη Κορωνίδα, την κόρη του Λαπίθη Φλεγύα, η Κορωνίδα όμως, φέροντας μέσα της τον καρπό του έρωτα του θεού, υποχρεώθηκε από τον πατέρα της να δεχτεί να παντρευτεί τον Ίσχυ, τον ξάδερφο της. Όταν ο Απόλλωνας πληροφορήθηκε το νέο, σκότωσε οργισμένος με τα βέλη του τον Ίσχυ, και η Άρτεμη τόξευσε την Κορωνίδα. Όταν όμως ο Απόλλωνας είδε το κορμί της αγαπημένης του πάνω στην πυρά, άνοιξε την κοιλιά της και έβγαλε ζωντανό από μέσα της τον Ασκληπιό. Αμέσως τον παρέδωσε στον Χείρωνα. Κοντά στον φημισμένο Κένταυρο ο Ασκληπιός έγινε ένας έξοχος γιατρός, που όχι μόνο θεράπευε με γητειές, φάρμακα και εγχειρίσεις τους αρρώστους, αλλά ανάσταινε και νεκρούς, ώσπου ο Δίας τον κατακεραύνωσε, όταν ο Πλούτωνας του παραπονέθηκε πως εξαιτίας του Ασκληπιού άρχισαν πλέον να μένουν έρημα τα δώματα του. Είναι φανερό ότι στον θρύλο αυτό (που τον ξαναβρίσκουμε, με ελαφρές παραλλαγές, και στον Πίνδαρο) ο Ασκληπιός δεν είναι ακόμη θεός· είναι, βέβαια, γιος θεού, όμως παρ’ όλα αυτά θνητός ακόμη. Δεν συμβαίνει το ίδιο σε μεταγενέστερους μύθους, σ’ εκείνον π.χ. που μιλάει για τη γέννηση του Ασκληπιού στην Επίδαυρο: η Κορωνίδα, που ήρθε εκεί ακολουθώντας τον πατέρα της, γέννησε κρυφά τον καρπό των ερώτων της με τον Απόλλωνα, όταν όμως ένας βοσκός ανακάλυψε στο Μύρτιον όρος το έκθετο γρίφος, από τη λάμψη που άστραφτε από το παιδί αντιλήφθηκε τη θεϊκή του ιδιότητα· σε λίγο από το στόμα του βοσκού απλώθηκε παντού η ευχάριστη είδηση ότι το νεογέννητο παιδί θεράπευε κάθε αρρώστια των ανθρώπων.

Πώς όμως ο Ασκληπιός έγινε ο κατεξοχήν θεός της ιατρικής, αυτό θα πει: πώς ο γιος του Απόλλωνα πέτυχε να επισκιάσει όλους τους άλλους θεούς-γιατρούς, ακόμη και τον ίδιο τον πατέρα του; Οι γνώμες των ειδικών ερευνητών διχάστηκαν σ’ αυτό το σημείο. Για άλλους (πβλ. U.v. Wilamowitz - Moellendorff, Isyllos von Epidauros, Berlin 1886, σ. 96 εξ.) ο Ασκληπιός δεν ήταν αρχικά παρά μια χθόνια θεότητα στη Θεσσαλία (κάτι σαν τον Αμφιάραο ή τον Τροφώνιο), που με τον καιρό κατάντησε ένας απλός ήρωας, αργότερα όμως, σχεδόν τυχαία, αποκαταστάθηκε στη θεϊκή του ιδιότητα: στους Θεσσαλούς οφείλεται η εισαγωγή του χθόνιου αυτού δαίμονα στην Πελοπόννησο· από την Πελοπόννησο απλώθηκε ύστερα παντού. Άλλοι όμως ερευνητές δέχονται ως πιο σωστή τη γνώμη που υποστήριξαν οι Emma και Ludwig Edelstein (στο δίτομο έργο τους Asclepius. A Collection and Interpretation of the Testimonies, Baltimore 1945)· Σύμφωνα με αυτήν, «ο Ασκληπιός, ο ἀμύμων ἰητὴρ του Ομήρου, δεν άργησε να γίνει ο προστάτης των γιατρών αν λοιπόν λάβουμε υπόψη μας πως για πολλούς αιώνες οι γιατροί ασκούσαν το έργο τους ως περιοδευτές, θα κατανοήσουμε ασφαλώς πως τίποτε άλλο δεν θα μπορούσε να τους εφοδιάζει καλύτερα με το κύρος που χρειάζονταν στις περιοδείες τους όσο η πλαστή άποψη ότι οι γιατροί είναι απόγονοι του ήρωα Ασκληπιού· και αυτό είναι στην πραγματικότητα το περιεχόμενο του όρου Ἁσκληπιάδαι: όχι ιερείς, αλλά απόγονοι του ήρωα Ασκληπιού· στην πραγματικότητα ο Ασκληπιός δεν θεράπευε αρρώστους, απλώς προστάτευε τους γιατρούς, και εκείνοι θεράπευαν τους αρρώστους ορθολογιστικά· οπωσδήποτε, στην ψυχή του λαού ο ήρωας, ο προστάτης των γιατρών, ταυτιζόταν όλο και πιο πολύ με την ιατρική, ώσπου έγινε ο κατεξοχήν γιατρός· η θεοποίηση του πρέπει να συντελέσθηκε γύρω στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. και κατά πάσα πιθανότητα στην Επίδαυρο. Από την Επίδαυρο η λατρεία του νέου θεού άρχισε να ξαπλώνεται με αστραπιαία ταχύτητα· περισσότερους από τετρακόσιους ναούς και ιερά είχε αφιερώσει η αρχαιότητα στον Ασκληπιό· μερικά από αυτά λειτουργούσαν ακόμη στον 6ο αι. μ.Χ. Τα ονομαστότερα πάντως Ασκληπιεία ήταν της Επιδαύρου, της Αθήνας, της Τρίκκης, της Κω, της Περγάμου. Οι άρρωστοι προσέρχονταν νοώντας από τον θεό να θεραπεύσει τις αρρώστιες τους, και εκείνος παρουσιαζόταν στα όνειρα τους και υποδείκνυε τη θεραπεία που έπρεπε να εφαρμόσουν. Τα περισσότερα από τα μεγάλα Ασκληπιεία ήταν ολόκληρα συγκροτήματα κτιρίων, που χρησίμευαν για την στέγαση και τη νοσηλεία των αρρώστων, δεν έλειπαν όμως από τα Ασκληπιεία και τα ιδρύματα που χρησίμευαν για την ψυχαγωγία των αρρώστων και των συγγενών τους: θέατρα, ωδεία, ιππόδρομοι, στάδια κλπ. Η επικοινωνία του αρρώστου με τον θεό γινόταν στο ἄβατον εκεί πρέπει να γινόταν η ἐγκοίμησις. Σε ειδικές πλάκες συνήθιζαν να αναγράφουν το ιστορικό των διαφόρων περιπτώσεων και τις θεραπείες των αρρώστων. Όταν ο περιηγητής Παυσανίας (2ος αι. μ.Χ.) επισκέφθηκε το Ασκληπιείο της Επιδαύρου, είδε εκεί έξι τέτοιες πλάκες. Με ενδιαφέρον διαβάζουμε κι εμείς σήμερα σε τέτοιου είδους πλάκες -όσες μας διάσωσε η τύχη- για τις αρρώστιες που έβρισκαν τη θεραπεία τους στα ιερά του Ασκληπιού· οι κυριότεροι επισκέπτες των Ασκληπιείων ήταν αυτοί που υπέφεραν από χρόνιες, ανίατες ή δυσίατες, αρρώστιες. Ιδού μερικά παραδείγματα από την Επίδαυρο:

«Ο Ερμόδικος από τη Λάμψακο ήταν παράλυτος. Ο θεός τον γιάτρεψε την ώρα της εγκοίμησης και τον διέταξε να βγει και να φέρει στο ιερό μια πέτρα, την πιο μεγάλη που μπορούσε. Κι εκείνος πήγε και έφερε την πέτρα που ήταν μπροστά στο άβατο.» «Κάποιος είχε πληγή μέσα στην κοιλιά του. Αυτός είδε την ώρα της εγκοίμησης ένα όνειρο. Του φάνηκε πως ο θεός διέταξε τους υπηρέτες που τον ακολουθούσαν να τον πιάσουν και να τον κρατήσουν για να ανοίξει την κοιλιά του, κι εκείνος προσπαθούσε να ξεφύγει, εκείνοι όμως τον έπιασαν και τον έδεσαν πάνω στο τραπέζι, και τότε ο Ασκληπιός του έσκισε την κοιλιά, του έκοψε την πληγή και τον έραψε πάλι- τότε λύθηκαν και τα δεσμά του. Ύστερα από όλα αυτά βγήκε υγιής, και το δάπεδο του άβατου γέμισε από αίμα».

«Ο Ηραιέας από τη Μυτιλήνη δεν είχε τρίχες στο κεφάλι, είχε όμως πολλές στο πιγούνι. Όλοι τον πείραζαν κι αυτός ντρεπόταν, ώσπου αποφάσισε να ’ ρθει να κοιμηθεί στο ιερό του θεού. Ο θεός τού έχρισε με ένα φάρμακο το κεφάλι, και το κεφάλι του έβγαλε τρίχες.»

Ευγνώμονες οι θεραπευόμενοι δεν παρέλειπαν να αφιερώνουν στον θεό ομοιώματα των άρρωστων μελών τους που γιατρεύτηκαν. Αυτή η εκδήλωση της ευσέβειας και της ευγνωμοσύνης τους ήταν την ίδια στιγμή και μια μαγική πράξη: ο θεός θα προστάτευε στο εξής τα μέλη αυτά από μια καινούργια αρρώστια. [Πβλ. Δημ. Λυπουρλής, Ἤν ποτέ. Τρεις «ιστορίες» αρχαίας ελληνικής καθημερινότητας, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 15 εξ.]

2. Θεά, Κόρη του Ασκληπιού και της Ηπιόνης. Αδέρφια της ο Μαχάων, ο Ποδαλείριος, η Ιασώ, η Ακεσώ, η Αίγλη, η Υγίεια (ο τύπος Ὑγεία, μεταγενέστερος και ιωνικός (;), είναι συχνός σε η αττικές επιγραφές, βλ. Χ. Χαριτωνίδης, Ποικίλα Φιλολογικά 200-202). Το όνομα της σημαίνει «αυτή που θεραπεύει τα πάντα». Οι ειδικοί αναρωτήθηκαν αν πρόκειται για μια αρχικά αυτοτελή θεότητα που βρήκε αργότερα τη θέση της στον κύκλο του Ασκληπιού· το ερώτημα έμεινε μάλλον αναπάντητο.

3.  Είναι φανερό ότι με τη γενική αυτή επίκληση ο Όρκος παίρνει ιδιαίτερα πανηγυρικό χαρακτήρα: στην πραγματικότητα η φράση αυτή υποδηλώνει, όπως σωστά σημείωσε ο Deichgräber, τη θεληματική υποταγή του ορκιζόμενου σε όλες εκείνες τις δυνάμεις που μπορούν να γίνουν μάρτυρες του όρκου του. (Για τα στοιχεία που ξαναγυρίζουν τυπικά στην αρχή και στο τέλος των αρχαίων ελληνικών όρκων βλ.: E. Ziebarth, De iureiurando in iure Graeco quaestiones, Göttingen 1892· του ίδιου το άρθρο «Eid» στην Realencyclopädie V 2, στ. 2076 εξ. L. Ott, Beiträge zur Kenntnis des griechischen Eides, Leipzig 1896· R. Hirzel, Der Eid. Beiträge zu seiner Geschichte, Leipzig 1902.)

4. Όπως πρόσεξε ήδη ο Deichgräber, δεν είναι σπάνιο στον Όρκο το φαινόμενο, ο λόγος να ξεκινά με μιαν ορισμένη σύνταξη, και ξαφνικά, από ένα ορισμένο σημείο και ύστερα, η σύνταξη αυτή να εγκαταλείπεται και ο λόγος να μην παρουσιάζει πια συντακτική συνέπεια με τα προηγούμενα. Παράδειγμα: Ο Όρκος αρχίζει με απαρέμφατα, που όλα τους εξαρτώνται από το ρήμα ὀμνύω· σύνταξη αυτή συνεχίζεται ως το ἄλλῳ δὲ οὐδενί, ύστερα όμως εγκαταλείπεται, για να αντικατασταθεί με κύριες, ανεξάρτητες προτάσεις.

5. Ποιο είναι ακριβώς το περιεχόμενο της λέξης συγγραφή σ’ αυτό το χωρίο, είναι ένα από τα ερωτήματα που προκάλεσαν πολλές δυσκολίες στους μελετητές του Όρκου. Ορισμένοι ερευνητές μίλησαν για ειδικό συμβόλαιο που υπογραφόταν -ανεξάρτητα από τον όρκο- από τον μαθητή και τον δάσκαλο. Δεν είμαι πρόθυμος να δεχτώ αυτή τη γνώμη: δεν ήταν τόσο η ειδική συμφωνία με τον δάσκαλο που καθόριζε τις υποχρεώσεις του αυριανού γιατρού· η ανάληψη υποχρεώσεων ήταν πιο πολύ αποτέλεσμα της εισόδου και της ένταξης σε έναν επαγγελματικό κύκλο με συνολικότερα καθορισμένη ηθική. Είμαι λοιπόν προθυμότερος να δεχτώ ότι πρόκειται για το ίδιο το κείμενο του Όρκου, όπου καθορίζονται όλοι οι κανόνες όσους θα έχει την υποχρέωση να τηρήσει ο γιατρός. Πιστεύω ότι η λέξη συμβόλαιο είναι η καταλληλότερη για την απόδοση της αρχαίας ελληνικής λέξης συγγραφή στη δική μας γλώσσα.

6. Στην παράδοση φέρονται οι αόριστοι ἡγήσασθαι, κοινώσασθαι, ποιήσασθαι, είναι όμως γνωστό ότι από το ρήμα ὄμνυμι εξαρτώνται -κανονικά- απαρέμφατα χρόνου μέλλοντα, σπάνια ενεστώτα, και ακόμη σπανιότερα αορίστου με το αν. Δεν αποκλείεται βέβαια και η σύνταξη του ρήματος ὄμνυμι με απαρέμφατο αορίστου, είναι όμως φανερό ότι στην περίπτωση αυτή ο ορκιζόμενος βεβαιώνει απλώς με τον όρχο του κάτι που έγινε. Προτιμώ λοιπόν να συμφωνήσω με τον }οηεδ, που ακολουθώντας παλαιούς εκδότες (Opsopoeus, Heurnius, Van Der Linden) απεκατέστησε στο κείμενο τα απαρέμφατα χρόνου μέλλοντα. Άλλωστε, και τα αμέσως επόμενα απαρέμφατα μέλλοντα (ἐπικρινέειν, διδάξειν κλπ.) υποδεικνύουν, πράγματι, αυτήν την αποκατάσταση.

7. Τι είναι που καθορίζει τις υποχρεώσεις που αναλαμβάνει στο σημείο αυτό του Όρκου ο νέος γιατρός, και ποιο το πραγματικό περιεχόμενο των υποσχέσεων που δίνει; Η κοινότερα αποδεκτή σήμερα γνώμη είναι ότι ο μαθητής συνδέεται εδώ με την οικογένεια του δασκάλου του με σχέση υιοθεσίας, αυτό θα πει ότι ο δάσκαλος μετατρέπεται για τον μαθητή του σε θετό πατέρα· έτσι -για να χρησιμοποιήσουμε τη διατύπωση του Edelstein -«στο σημείο αυτό δημιουργείται μεταξύ δασκάλου και μαθητή η πιο στενή και η πιο ιερή σχέση που μπορεί κανείς να φαντασθεί ανάμεσα σε ανθρώπους, και αυτό γίνεται όχι για κανέναν άλλο λόγο παρά γιατί ο μαθητής μυήθηκε από αυτόν τον άνθρωπο στην τέχνη». Πώς εξηγείται η δημιουργία αυτής της τόσο στενής σχέσης; Οι περισσότεροι από τους ερμηνευτές του Όρκου έδωσαν την ακόλουθη εξήγηση: Στην Ελλάδα υπήρχε -τις παλιότερες εποχές- η συνήθεια, η κάθε τέχνη να περνάει από πατέρα σε γιο, αυτό θα πει πως αρχικά η κάθε οικογένεια ήταν ένα είδος κλειστής επαγγελματικής συντεχνίας· το ίδιο συνέβαινε και στην ιατρική, που ήταν και αυτή μια από τις τέχνες· κάποτε όμως οι κλειστοί αυτοί κύκλοι άρχισαν να διευρύνονται· τεχνίτες -στην περίπτωση μας οι γιατροί- δέχονταν πια να διδάξουν την τέχνη τους και σε άλλους μαθητές, που δεν ανήκαν στη δική τους οικογένεια· οι νέοι αυτοί μαθητές έπρεπε -αντάλλαγμα για ό,τι τους προσφερόταν- να αναλαμβάνουν όλες τις υποχρεώσεις που είχαν τα παιδιά του δασκάλου: στην πραγματικότητα, έπρεπε να γίνονται μέλη της οικογένειας του δασκάλου με υιοθεσία. Πρώτος ο Jones υπέδειξε (Hippocrates, Loeb Classical Library, τόμ. Ι, σ. 293) ότι ο ίδιος ο Όρκος δεν προσφέρει το παραμικρότερο στήριγμα για την άποψη ότι με το συμβόλαιο αυτό δένεται ο μαθητής με κάποια συντεχνία· το μόνο που φαίνεται εδώ καθαρά είναι ότι ο μαθητής δένεται με τον δάσκαλο του και με την οικογένεια του δασκάλου του. Την ίδια γνώμη υποστήριξε αργότερα και ο Edelstein: το συμβόλαιο που έχουμε στον Όρκο δεν έχει καμιά σχέση με οικογένεια-συντεχνία γιατρών μιλάει μόνο για τον μαθητή και τον δάσκαλο του· πουθενά στον Όρκο δεν γίνεται λόγος για οικογενειακά-συντεχνιακά συμφέροντα. Αν λοιπόν όσα διαβάζουμε στον Όρκο δεν σημαίνουν άλλο παρά ότι ο μαθητής γίνεται θετός γιος του δασκάλου του», «ήταν άραγε ποτέ μια τέτοιου είδους σχέση κάτι το συνηθισμένο στην Ελλάδα;». Το ερώτημα το έθεσε ο Edelstein· ο ίδιος αναζήτησε και την απάντηση: «στους Πυθαγορείους του 4ου αι. π. Χ. φαίνεται πως υπήρχε η συνήθεια να τιμούν τους δασκάλους τους σαν θετούς πατέρες τους»· το συμπέρασμα ήταν πια για τον Edelstein φυσικό: το συμβόλαιο που διαβάζουμε στον Όρκο πρέπει να είναι στο σύνολο του επηρεασμένο από την πυθαγορική φιλοσοφία.

8. «γενέτῃσιν οἱ μὲν τοῖς γονεῦσιν, οἱ δὲ συγγενέσιν» (Ερωτιανού απόσπ. 60 Ν.).

9. Ο Edelstein αρνήθηκε ότι με τη λέξη βίος είναι δυνατό να εννοούνται εδώ τα μέσα που έχει κανείς για να ζήσει, τα εισοδήματα του, η περιουσία του, και έδωσε στις λέξεις αυτές το νόημα: «θα ζήσω τη ζωή μου από κοινού μαζί του» («to live my life in partnership with him»). Είναι όμως φανερό ότι δύσκολα θα μπορούσε να υποστηριχθεί -όπως το ήθελε ο Edelstein- ότι η λέξη βίος έχει εδώ υποχρεωτικά τη σημασία που έχει παρακάτω (στις παραγράφους 4 και 7)·

10. Η λέξη χρέος δεν έχει εδώ τη γνωστή μας σημασία (= οφειλή· έτσι ερμήνευσε τη λέξη ο E. Ziebarth, Das griechische Vereinswesen, Leipzig 1896, σ. 97)· στο χωρίο μας με τη λέξη χρέος δηλώνεται καθετί το χρήσιμο και ωφέλιμο.

11. Ποια είναι η αληθινή σημασία των όρων που χρησιμοποιούνται εδώ; Σε όλους τους ερμηνευτές του Όρκου το ερώτημα προκάλεσε μεγάλες δυσκολίες. Και ήταν τόσο αποκαρδιωτικά τα αποτελέσματα των σχετικών συζητήσεων, ώστε ο Jones, συνοψίζοντας θαρρείς και επισκοπώντας τις ως τις μέρες του συζητήσεις, διατύπωσε τη δική του γνώμη με τον ακόλουθο τρόπο (The Doctor's Oath, σ. 43 σημ. Ι): «Είμαι βέβαιος ότι όλοι οι ειδικοί επιστήμονες θα βρουν τη διαίρεση της διδασκαλίας σε παραγγελίην, ἀκρόησιν και λοιπὴν μάθησιν περίεργη και ασυνήθιστη». Ο Edelstein όμως υπέδειξε ότι τα πρότυπα και των όρων αυτών του Όρκου θα πρέπει στην πραγματικότητα να αναζητηθούν στην περιοχή της πυθαγορικής διδασκαλίας. Αρχαίες μαρτυρίες (βλ. Diels-Kranz, Die Fragmente des Vorsokratiker Ι, 477, 13 και 467, 18) μας πληροφορούν πράγματι ότι οι λέξεις παραγγέλματα, μαθήσεις, ακροάσεις είχαν μιαν ειδική χρήση στα πλαίσια της πυθαγορικής διδασκαλίας. Αν ερμηνεύουμε σωστά τις αρχαίες αυτές μαρτυρίες, τότε με τον όρο παραγγέλματα θα πρέπει να καταλαβαίνουμε -μαζί με τον Edelstein- τους συντόμους, πρακτικής φύσεως και χωρίς θεωρητικές εξηγήσεις κανόνες· ακροάσεις θα πρέπει να ονομάζονταν γενικά τα μαθήματα, οι παραδόσεις (lectures, Vorlesungen), ενώ με τον όρο μαθήσεις θα πρέπει να δηλώνονταν όλες οι υπόλοιπες σπουδές, θεωρητικές ή πρακτικές: ο Edelstein πίστευε ότι «οι όροι αυτοί θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκαν με το ίδιο νόημα και στο συμβόλαιο του ιπποκρατικού Όρκου». Τον όρο παραγγελία τον βρίσκουμε και στα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη (Β Ι. 1104 a 7): είναι φανερό ότι ο όρος σημαίνει εκεί τους κάθε είδους επαγγελματικούς κανόνες, αυτούς που διαμορφώνονται στα πλαίσια του κάθε επιμέρους επαγγέλματος με τον καιρό και την πείρα. Ότι οι κανόνες αυτοί (επαγγελματική παράδοση) θα άρχισαν κάποτε να παίρνουν και γραπτή μορφή, είναι πέρα από κάθε αμφιβολία- παραδείγματα έχουμε σε αρκετά έργα της Ιπποκρατικής συλλογής. Ένα άλλωστε από τα έργα της συλλογής έχει τον τίτλο Παραγγελία: (βλ. παρακάτω, σ. 133 εξ.)· στην πραγματικότητα το έργο είναι μια κωδικοποίηση των κανόνων που είχαν με τον καιρό διαμορφωθεί στα πλαίσια του ιατρικού επαγγέλματος σχετικά με τη συμπεριφορά του γιατρού. Στο ίδιο έργο (κεφ. 11) έχουμε και μια χρήσιμη πληροφορία για τη σημασία του όρου ἀκρόασις: ἢν δὲ καὶ εἵνεκεν ὁμίλου θέλῃς ἀκρόασιν ποιήσασθαι: είναι φανερό ότι με τον όρο ἀκρόασις δηλώνεται εδώ το μάθημα, η διάλεξη που έχει χαρακτήρα μαθήματος.

12. Μόνος, καθώς φαίνεται, από όλους τους μελετητές του Όρκου ο Jones έδωσε στη φράση αυτή το νόημα «και σε μαθητές... που ορκίστηκαν υπακοή στον Νόμο των γιατρών». Πιστεύω και εγώ ότι είναι ορθότερη η απόδοση «και σε μαθητές... που έδωσαν όρκο κατά τη συνήθεια που επικρατεί στους κύκλους των γιατρών».

13. Βλ. παραπάνω, σ. 18.

14. Όπως υπέδειξε ο Deichgräber, συχνά στον Όρκο, για να τονισθεί και να εξαρθεί κάτι που έχει ιδιαίτερη σημασία, χρησιμοποιούνται, δίπλα δίπλα, δύο νοηματικά ισοδύναμες εκφράσεις ή προτάσεις. Ιδού και τα υπόλοιπα παραδείγματα: ἀδικίης καὶ φθορίης, ἐπιτελέα ποιέοντι καὶ μὴ συγχέοντι, παραβαίνοντι καὶ ἐπιορκέοντι, ἁγνῶς καὶ ὁσίως, βίου κοινώσεσθαι καὶ χρεῶν χρηίζοντι μετάδοσιν ποιήσεσθαι. Ο Deichgräber μίλησε και για ένα άλλο, χαρακτηριστικό για τον Όρκο, υφολογικό στοιχείο: την επανάληψη ορισμένων ομάδων λέξεων -π.χ. κατὰ δύναμιν καὶ κρίσιν ἐμήν, βίον τὸν ἐμὸν καὶ τέχνην τὴν ἐμήν, μετάδοσιν ποιήσεσθαι.

15. Ο Littré μετέφρασε το χωρίο με τον ακόλουθο τρόπο: «Je m’ abstiendrai de tout mal et de toute injustice». Σύμφωνα επομένως με τον Littré, ο γιατρός δίνει στο σημείο αυτό την υπόσχεση ότι ποτέ δεν θα θελήσει ο ίδιος να βλάψει τον άρρωστο. Με τον ίδιο τρόπο κατάλαβαν το χωρίο και οι Jones, Capelle, Diller, Vegetti. Ήδη όμως ο Ch. Daremberg, θυμίζοντας ότι το ρήμα εἴρξειν είναι μεταβατικό και επομένως δεν θα μπορούσε να έχει για αντικείμενο του τον ίδιο τον γιατρό, υποστήριξε (Oeuvres choisies d’ Hippocrate, σ. 8 σημ. 6) ότι το κείμενο «ανττίθεται απόλυτα» στο νόημα που του έδωσε ο Littré. Της ίδιας γνώμης ήταν αργότερα και οι Körner, Deichgräber, Edlestein. Ο τελευταίος έκανε ιδιαίτερα μακρό λόγο γι’ αυτό το χωρίο. Τόνισε και αυτός με τη σειρά του ότι το ρήμα της πρότασης είναι μεταβατικό, και επομένως η φράση δεν μπορεί παρά να σημαίνει «i will keep them from harm and injustice». Τι εννοεί όμως ακριβώς ο γιατρός -αναρωτήθηκε ο Edelstein- όταν υπόσχεται να κρατήσει τον άρρωστο μακριά από κάθε βλάβη και αδικία; Να θέλει άραγε να πει, όπως υποστήριξαν μερικοί (ο Körner π.χ.), ότι ο γιατρός δεν θα εγκαταλείψει την προσπάθεια να κάνει καλά τον άρρωστο του και όταν ακόμη θα έχει να παλέψει με την εχθρότητα ή την αδιαφορία της οικογένειας του αρρώστου; Ο Edlestein δεν είναι πρόθυμος -σωστά- να δεχτεί μια τέτοια ερμηνεία. Κατά τη δική του γνώμη, ο γιατρός υπόσχεται απλώς να φυλάξει τους αρρώστους του από το κακό που μπορούν να κάνουν οι ίδιοι στον εαυτό τους διαλέγοντας λανθασμένη «δίαιτα»: «ότι είναι στη φύση των ανθρώπων να προκαλούν οι ίδιοι στον εαυτό τους βλάβες και αδικίες, και ότι αυτή η τάση των ανθρώπων γίνεται φανερή σε καθετί που αφορά τη δίαιτα τους, αυτό είναι πράγματι μια από τις βασικές διδασκαλίες της πυθαγορικής διαιτητικής». Ο Edlestein είδε λοιπόν στη φράση αυτή του Όρκου άλλη μια πυθαγορική διδασκαλία, από εκείνες που τον οδήγησαν να υποστηρίξει την προέλευση του Όρκου από έναν κύκλο πυθαγόρειων γιατρών του δεύτερου μισού του 4ου αι. π. Χ. Ο Diller (Gnomon 1950, 71) θα ήταν πρόθυμος να δεχτεί την ερμηνεία που έδωσε στο χωρίο αυτό ο Edlestein, αν δεν υπήρχε μια καθαρά γλωσσική δυσκολία: Η φράση διαιτήμασί τε χρήσομαι... εἴρξειν αποτελείται από δύο μέρη· στο πρώτο (διαιτήμασί τε χρήσομαι... καὶ κρίσιν ἐμὴν) οι άρρωστοι παρουσιάζονται ως το αντικείμενο στο οποίο ο γιατρός θα εφαρμόσει τη διαιτητική του· πώς λοιπόν οι ίδιοι αυτοί άρρωστοι -λέει ο Diller- να γίνουν στο δεύτερο μέρος της φράσης (ἐπὶ δηλήσει δὲ καὶ ἀδικίῃ εἴρξειν) το υποκείμενο που θα εφαρμόσει στον εαυτό του τη δίαιτα; Ο Diller όμως είχε και ένα δεύτερο επιχείρημα εναντίον της ερμηνείας του Edelstein: Ο Edelstein -γράφει ο Diller- ξεκινάει από τον ενεργητικό τύπο εἴρξειν και υποστηρίζει ότι ο τύπος αυτός δεν επιτρέπει καμιάν άλλη ερμηνεία. Ακριβώς όμως αυτός ο τύπος είναι που προκαλεί -πιστεύει ο Diller- τη δυσκολία, αφού στην πραγματικότητα διασπά τη σειρά των παρεμφατικών τύπων που χρησιμοποιούνται στο δεύτερο μέρος του κυρίως όρκου (στο πρώτο μέρος χρησιμοποιούνται μόνο απαρέμφατα). Για να άρει αυτήν ακριβώς τη δυσκολία ο ϋΐΙΙεΓ είναι πρόθυμος να δεχτεί αντικατάσταση του απαρεμφάτου εἴρξειν της παράδοσης με τον τύπο εἴρξομαι (πβλ. Littré IV 630 σημ. 11). Προσωπικά, δεν δυσκολεύομαι να δεχτώ για τον Όρκο την αλλαγή υποκειμένων που επισήμανε ο Diller στο πρώτο του επιχείρημα (η τέτοιου είδους αλλαγή υποκειμένων δεν είναι καθόλου σπάνιο φαινόμενο στα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής), βρίσκω όμως μάλλον ορθό το δεύτερο επιχείρημα του (πβλ. και Deichgräber, Der Hippokratische Eid, σ. 39).

16. Οι περισσότεροι από τους νεότερους ερμηνευτές του Όρκου συμφωνούν ότι με τη φράση αυτή ο γιατρός υπόσχεται να μη βοηθήσει ποτέ ασθενή του που θα σκεφτόταν να αυτοκτονήσει· υπόσχεται δηλαδή ότι δεν θα δεχτεί ποτέ να εφοδιάσει τον άρρωστο του με το απαραίτητο για την αυτοκτονία δηλητήριο· κάτι παραπάνω: δεν θα συμβουλέψει ποτέ τον άρρωστο του να πάρει δηλητήριο. Ήταν λοιπόν πράγματι κάτι που μπορούσε να συμβεί, άρρωστος να ζητήσει βοήθεια από τον γιατρό για να αυτοκτονήσει; Η απάντηση είναι για την αρχαιότητα, όπως υπέδειξε ο Edlestein, καταφατική. Γνωρίζουμε πράγματι ότι πολύ συχνά στην αρχαιότητα ο άρρωστος κατέφευγε στην αυτοκτονία (συνήθως με δηλητήριο), όταν οι πόνοι του γίνονταν πια αβάσταχτοι ή όταν είχε τη βεβαιότητα ότι δεν μπορούσε πια να περιμένει γιατρειά: οι αρχαίοι δεν βιάζονταν να καταδικάσουν έναν τέτοιο εκούσιο θάνατο. Ο γιατρός, με τις γνώσεις που είχε για τα επιμέρους δηλητήρια, ήταν ο πιο αρμόδιος να υποδείξει το δηλητήριο που θα έφερνε τον θάνατο με τους λιγότερους πόνους. Σ’ αυτόν λοιπόν απευθυνόταν ο άρρωστος ζητώντας βοήθεια, κι εκείνος, αν ήταν βέβαιος πως η κατάσταση του αρρώστου ήταν απελπιστική, δεν δίσταζε -μαθαίνουμε- να δώσει στον άρρωστο -άμεσα ή έμμεσα- τη συμβουλή να αυτοκτονήσει (βλ. για όλα αυτά το κεφάλαιο «Rules concerning poison and abortion» στου L. Edelstein, The Hippocratic Oath· εκεί και οι σχετικές αρχαίες μαρτυρίες). Ο Deichgräber αρνήθηκε ότι υπήρχε στην αρχαιότητα το πρόβλημα της ευθανασίας, ο Edelstein όμως ονόμασε -όχι χωρίς να στηριχθεί σε αρχαίες μαρτυρίες- «μια καθημερινή πραγματικότητα» στην αρχαιότητα τη μορφή της ευθανασίας για την οποία μιλήσαμε πρωτύτερα. Και τότε το ερώτημα έρχεται βέβαια φυσικό: γιατί ο Όρκος απαγορεύει στον γιατρό να βοηθήσει έναν άρρωστο που έχει αποφασίσει να αυτοκτονήσει; Ο Edelstein έδειξε ότι η απαγόρευση που διαβάζουμε στον Όρκο είναι στην πραγματικότητα υπαγορευμένη από μιαν ορισμένη φιλοσοφική διδασκαλία· οι Πυθαγόρειοι ήταν οι μόνοι στην αρχαιότητα που απαγόρευαν την αυτοκτονία· έτσι ο Edelstein οδηγήθηκε, για μια ακόμη φορά, στο συμπέρασμα: «το γεγονός ότι στον ιπποκρατικό Όρκο ο γιατρός δένεται με την υποχρέωση να μη βοηθήσει άρρωστο που θέλει να αυτοκτονήσει ή, ακόμη, να μη τον συμβουλέψει να αυτοκτονήσει, δείχνει επίδραση πυθαγορικών διδασκαλιών».

17. Η έκτρωση δεν ήταν στην αρχαία Ελλάδα κάτι που καταδικαζόταν ηθικά (πβλ. Περί γυναικείων Ι 68. 72. 78, Πλατ. Θεαίτ. 149 d)- Μόνο σε ορισμένες πόλεις φαίνεται ότι η έκτρωση ήταν κάτι που επέσυρε την τιμωρία του νόμου (βλ. Ehingerkimmig, Ursprung und Entwicklungsgeschichte der Bestrafung)· Η στάση αυτή εξηγείται ασφαλώς από το γεγονός ότι η αρχαιότητα πολέμησε πάντοτε -για λόγους πολιτικούς και οικονομικούς- την υπερβολική αύξηση του πληθυσμού. Στον Αριστοτέλη (Πολιτ. Η 16. 1335 b22 εξ.) είναι ολοφάνερη μια κάποια ηθική πρόοδος σ’ αυτό το σημείο: ο Σταγειρίτης φιλόσοφος δέχεται και αυτός την έκτρωση, με τον όρο όμως αυτή να γίνεται «πρὶν αἴσθησιν ἐγγενέσθαι καὶ ζωήν· τὸ γαρ ὅσιον καὶ τὸ μὴ διωρισμένον τῇ αἰσθήσει καὶ τῷ ζῇν ἔσται» (από το Περί ζω. ιστ. Η 3· 583 Β10 εξ· μαθαίνουμε ότι το κύημα δεν έχει -για τον Αριστοτέλη- «αἴσθησιν» παρά μόνο ύστερα από την 40ή ημέρα της ζωής του). Μόνο στους κύκλους των Πυθαγορείων η έκτρωση θεωρούνταν ασυζητητί πράξη αξιοκατάκριτη: ήταν και αυτό ένα από τα επιχειρήματα που έκαναν τον Edelstein να υποστηρίξει ότι ο Όρκος προήλθε από πυθαγορικούς κύκλους. (Ότι με την εντολή για την προστασία του εμβρύου ο συγγραφέας του Όρκου βρισκόταν στην ίδια γραμμή με παλαιότερες φιλοσοφικές διδασκαλίες το είχε επισημάνει και ο Deichgräber, ο οποίος υπέδειξε (Die ärztliche Standesethik, σημ. 38) την ιδιαίτερη σημασία που έχουν από την άποψη αυτή οι λεγόμενες Γνώμες του Φωκυλίδη (στ. 184 «μηδὲ γυνή φθείρῃ βρέφος ἔμβρυον ἔνδοθι γαστρός»)· ο Edelstein όμως θύμισε (The Hippocratic Oath, σημ. 45) ότι το ποίημα αυτό που μας παραδόθηκε με το όνομα του Φωκυλίδη είναι στην πραγματικότητα γραμμένο στον 1ο αι. μ.Χ. από κάποιον που γνώριζε την Παλαιά Διαθήκη.) -πεσσὸς φθόριος: ξα-ντο μάλλινο ή λινό, σχήματος πεσσού, που εμποτισμένο σε ορισμένα φάρμακα εισαγόταν στον κολεό της μήτρας για να καταστρέψει το έμβρυο.

18. Βλ. F.J. Dölger, Das Wort ὅσιος im griechischen Mediziner-Eid gegen die Fruchtabtreibung, Antike und Christentum 5(1936) 282-283· E. L. Minar, Purity and holiness in the Hippocratic oath, Classical Weekly 40 (1947) 151 - 152.

19. Ο H. Sigerist έκανε την παρατήρηση (A History if Medicine II 302) ότι στο μέρος του Όρκου όπου ο νέος γιατρός απαριθμεί τα καθήκοντα του απέναντι στους αρρώστους του είναι ευδιάκριτη, από την πλευρά της σύνθεσης, μια συμμετρική κατασκευή: στο κέντρο της κατασκευής είναι τοποθετημένη η φράση «ἁγνῶς δὲ... καὶ τέχνην τὴν ἐμήν», «η μόνη θετικά διατυπωμένη υπόσχεση σε ολόκληρο τον Όρκο»· πριν από τη φράση αυτή υπάρχουν τρεις αρνητικά διατυπωμένες υποσχέσεις, και άλλες τόσες αμέσως ύστερα από τη φράση αυτή. Ήδη όμως ο Edelstein είχε -ορθά- υποδείξει ότι η φράση «ἁγνὼς δὲ... καὶ τέχνην τὴν ἐμήν» δεν θα πρέπει να αποχωρισθεί από τα αμέσως προηγούμενα: η υπόσχεση του γιατρού ότι θα διατηρήσει τη ζωή και την τέχνη του «αγνή και καθαρή» βρίσκεται σε άμεση (από πλευράς περιεχομένου) σχέση με τις δύο προηγούμενες υποσχέσεις του («οὐ δώσω δὲ... πεσσὸν φθόριον δώσω»). Νομίζω ότι και αν ακόμη δεν είναι κανείς πρόθυμος να δεχτεί την ερμηνεία που έδωσε ο Edelstein στη φράση «ἁγνὼς δὲ... καὶ τέχνην τὴν ἐμήν», δεν μπορεί να αμφιβάλλει για τη θέση που ο ίδιος υπέδειξε γι’ αυτήν μέσα στον Όρκο.

20. Το χωρίο προκάλεσε από πολύ νωρίς μακρότατες συζητήσεις. Το βασικό ερώτημα που είχε τεθεί ήταν: Θα πρέπει τάχα από αυτό το χωρίο να συμπεράνουμε ότι ο γιατρός είναι υποχρεωμένος να αρνείται κάθε χειρουργική επέμβαση; Ήδη ο Littré είχε επιστήσει την προσοχή των αναγνωστών του στο γεγονός ότι μια τέτοια απαγόρευση δεν άφησε πάντως κανένα απολύτως ίχνος σε οποιοδήποτε έργο της Ιπποκρατικής συλλογής: ο γιατρός της συλλογής δεν φαίνεται να αισθάνεται κανέναν απολύτως δισταγμό να κάνει «τομές». Ποιο είναι λοιπόν το νόημα του χωρίου; Οι μελετητές του Όρκου έδωσαν ποικίλες απαντήσεις στο ερώτημα. Μερικοί υποστήριξαν ότι πρέπει να δεχτούμε κενό στην παράδοση αυτού του χωρίου: κάτι θα πρέπει να εξέπεσε ύστερα από τις λέξεις οὐ τεμέω δὲ και πριν από τις λέξεις οὐδὲ μὴν λιθιῶντας. Ο Reinhold μίλησε για κακή παράδοση του κειμένου: κατά τη γνώμη του, το κείμενο είχε αρχικά τη μορφή οὐ τεμέω δὲ οὐδὲ μὴ ἐν ἡλικίῃ ἐόντας («neque vero ne impuberes quidem secabo»). Άλλοι μίλησαν για μεταγενέστερη προσθήκη: σε μια παλαιότερη μορφή του ο Όρκος δεν θα περιείχε μια τέτοια απαγόρευση. Άλλοι νόμισαν ότι το κείμενο δεν μιλάει για οποιαδήποτε εγχείρηση, αλλά για μια συγκεκριμένη: για την αφαίρεση του λίθου από την κύστη. Οι υποστηρικτές αυτής της γνώμης είδαν το πράγμα από περισσότερες πλευρές: α) με την εγχείρηση αυτή -έτσι πίστευαν οι αρχαίοι- ο άνθρωπος χάνει την ικανότητα του να αποκτήσει παιδιά· ένας γιατρός λοιπόν που σέβεται τον εαυτό του δεν θα επιχειρούσε ποτέ μια πράξη που στρέφεται εναντίον της ίδιας της ζωής· β) η αφαίρεση του λίθου από την κύστη είναι μια εγχείρηση που δεν ταιριάζει στην αξιοπρέπεια ενός γιατρού (πρήξιος τῆσδε)· γ) μια τόσο δύσκολη εγχείρηση όπως η αφαίρεση του λίθου από την κύστη δεν είναι δουλειά του κάθε γιατρού, αλλά μόνο του ειδικευμένου σε τέτοιες εγχειρίσεις (αυτού που αργότερα θα πάρει το όνομα λιθοτόμος): το κείμενο του Όρκου αποτελεί λαμπρή μαρτυρία της ευσυνειδησίας του αρχαίου Έλληνα γιατρού. Άλλοι (Littré, Gomperz) υπέθεσαν ότι η απαγόρευση αναφέρεται στον ευνουχισμό. Ο Edeltsein, τέλος, είδε σ’ αυτήν την απαγόρευση την αποστροφή που αισθάνονταν οι Πυθαγόρειοι για το ρέον αίμα: «ένας άνθρωπος που πίστευε ότι δεν θα έπρεπε να προσφέρονται στους θεούς αιματηρές θυσίες, γιατί θεωρούσε ότι μολύνεται με αυτές η θεϊκή αγνότητα, θα πίστευε ασφαλώς ότι θα μολυνόταν και η δική του αγνότητα και καθαρότητα αν επιχειρούσε αιματηρές εγχειρίσεις».

21. Στο κεφ. 11 του πρώτου βιβλίου των Επιδημιών τονίσθηκε με ιδιαίτερη έμφαση (βλ. σ. 64 του δεύτερου τόμου) ότι η κύρια φροντίδα του ιπποκρατικού γιατρού -και μαζί το ιδεώδες του- ήταν να είναι ωφέλιμος στον άρρωστο του ή, τουλάχιστο, να μη του κάνει κακό («ἀσκεῖν περὶ τὰ νοσήματα δύο, ὠφελεῖν ἢ μὴ βλάπτειν»).

22. Πβλ. Περὶ ἰητροῦ Ι (βλ. παρακάτω, σ. 7 8)· δίκαιον δὲ πρὸς πᾶσαν ὁμιλίην εἶναι (ενν. τὸν ἰητρόν)· χρὴ γὰρ πολλὰ ἐπικουρέειν δικαιοσύνην, πρὸς δὲ ἰητρὸν οὐ μικρὰ συναλλάγματα τοῖσι νοσοῦσίν ἐστι· καὶ γὰρ αὐτοὺς ὑποχείριους ποιέουσι τοῖς ἰητροῖς, καὶ πᾶσαν ὥρην ἐντυγχάνουσι γυναιξί, παρθένοις καὶ τοῖς ἀξίοις πλείστου κτήμασιν ἐγκρατέως οὖν δεῖ πρὸς ἅπαντα ἔχειν ταῦτα. Την εγκράτεια την έβαζε μεταξύ των πρώτων αρετών ενός γιατρού και ο Γαληνός· στο Ὅτι ὁ ἄριστος ἰατρὸς καὶ φιλόσοφος, το μικρό έργο του Γαληνού για το οποίο σωστά είπε ο Daremberg ότι αποτελεί ένα είδος υπομνήματος στον Όρκο, διαβάζουμε (κεφ. 3): καὶ μὴν οὐκ ἐνδέχεται φιλόπονον εἶναί τινα μεθυσκόμενον ἢ ἐμπιπλάμενον ἢ ἀφροδισίοις προσκείμενον ἢ συλλήβδην εἰπεῖν αἰδοίοις ἢ γαστρὶ δουλεύοντα. σωφροσύνης οὖν φίλος ὥσπερ γε καὶ ἀληθείας ἑταῖρος ὅ γ’ ἀληθὴς ἰατρὸς ἐξεύρηται (= «δεν μπορεί να κάνει κανείς σωστά τη δουλειά του, αν είναι μεθυσμένος ή υπερβολικά χορτάτος ή παραδομένος στα έργα της Αφροδίτης ή, για να το πούμε με δυο λόγια, αν είναι δούλος των αιδοίων του και της κοιλιάς του. Ο αληθινός γιατρός δεν μπορεί παρά να είναι φίλος της σωφροσύνης, όπως ακριβώς πρέπει να είναι και φίλος της αλήθειας»).

23. R. Joly σημείωσε (Hippocrate. Médecine grecque, Paris 1964, σ· 207 σημ. Ι) ότι η φράση αυτή μας επιτρέπει να διακρίνουμε ότι δεν θα ήταν σπάνιες οι φορές που αδίστακτοι γιατροί θα έκαναν κακή χρήση της ελευθερίας εισόδου που είχαν στα ξένα σπίτια, και ο Deichgräber θύμισε σχετικά ένα περιστατικό που το είχε διηγηθεί στα Περσικά του ο Κτησίας, ο γιατρός από την Κνίδο που έγινε προσωπικός γιατρός του βασιλιά Αρταξέρξη του Μνήμονα: «Ο Κώος γιατρός Απολλωνίδης, όταν κάποτε αρρώστησε η Αμύτις (μικρό πράγμα και όχι τίποτε σοβαρό) κι εκείνος ήταν ερωτευμένος μαζί της, της είπε πως θα ξαναβρεί την υγειά της αν έρθει σε επαφή με άντρες γιατί η αρρώστια της ήταν, λέει, αρρώστια της υστέρας. Τελικά τα κατάφερε και ερχόταν σε επαφή μαζί της, όταν όμως εκείνη άρχισε να μαραίνεται, αυτός παράτησε τη σχέση του μαζί της. Στο τέλος η Αμύτις παράγγειλε στη μητέρα της να εκδικηθεί τον Απολλωνίδη κι εκείνη τα είπε όλα στον βασιλιά Αρταξέρξη: πως είχε σχέσεις μαζί της, πως στο τέλος την παράτησε και την πρόσβαλλε και πως το κορίτσι της της παράγειλε να εκδικηθεί τον Απολλωνίδη. Ο βασιλιάς έδωσε τότε στη μητέρα της την άδεια να κάνει ό,τι ήθελε. Κι εκείνη για δυο ολόκληρους μήνες κρατούσε φυλακισμένο τον Απολλωνίδη και τον βασάνιζε, κι ύστερα, όταν πέθανε η Αμύτις, τον έθαψε ζωντανό» (Φωτίου Βιβλιοθήκη 41 Β).

24. Είναι -όπως είπαν- η πρώτη φορά στην ιστορία της ιατρικής που δηλώνεται με τόση κατηγορηματικότητα η υποχρέωση του γιατρού να σιωπά για ό,τι βλέπει ή ακούει κατά την άσκηση του επαγγέλματος του. Ο Deichgräber σημείωσε την παρουσία της λέξης ἄρρητα σ’ αυτή τη φράση: ἄρρητα έπρεπε να μένουν και όσα έβλεπε κανείς στα μυστήρια- η χρησιμοποίηση επομένως αυτής της λέξης και στον Όρκο δηλώνει -κατά τον Deichgräber- ότι είναι θρησκευτικοί οι λόγοι που κάνουν τον ορκιζόμενο να μιλάει με τον τρόπο που μιλάει. -Και άλλα ιατρικά έργα συμβουλεύουν τον γιατρό να μένει σιωπηλός- βλ. π.χ. παρακάτω, σ. 76, όσα λέγονται στην πρώτη παράγραφο του έργου Περὶ ἰητροῦ για την υποχρέωση αυτή του γιατρού, ενώ όμως το κείμενο αυτό συστήνει στον γιατρό τη σιωπή μόνο γιατί αυτή συμβάλλει στην καλή του φήμη, ο Όρκος επιμένει στη σιωπή μόνο ως καθήκον του γιατρού: η παρατήρηση ανήκει στον Edelstein, ο οποίος θυμήθηκε και στην περίπτωση αυτή τους Πυθαγορείους, που είχαν κάνει τη σιωπή αρετή του καθημερινού τους βίου.

25.  Και ο ιπποκρατικός Όρκος τελειώνει με τον ίδιο ακριβώς τρόπο με τον οποίο τελείωναν όλοι οι αρχαίοι ελληνικοί όρκοι (βλ. σχόλιο 3): η τήρηση του όρκου να αμειφθεί με δόξα και με επιτυχίες, επιτυχίες στη ζωή και στην τέχνη, η παράβαση του με τα αντίθετα, με στερήσεις δηλαδή στη ζωή και με αποτυχίες στην τέχνη. Πόσο μεγάλο αγαθό λογάριαζε ο αρχαίος Έλληνας τη δόξα, το καλό όνομα μεταξύ των ανθρώπων, φαίνεται πολύ καθαρά π.χ. στους πρώτους στίχους μιας περίφημης ελεγείας του Σόλωνα: ο σοφός Αθηναίος απευθύνεται στις Μούσες με την ακόλουθη προσευχή: ὄλβον μοι πρὸς θεῶν μακάρων δότε καὶ πρὸς ἁπάντων ἀνθρώπων αἰεὶ δόξαν ἔχειν ἀγαθήν (=«κάντε να έχω πλούτο από τους μάκαρες θεούς και όνομα καλό ανάμεσα σε όλους τους ανθρώπους»). Ας μη βιαστούμε όμως από την ευχή του νέου γιατρού να βγάλουμε το συμπέρασμα ότι η επιτυχία είναι ο έσχατος και ο μοναδικός στόχος του γιατρού (βλ. για το θέμα αυτό: L. Edelstein, Περὶ ἀέρων und die Sammlung der hippokratischen Schriften, Berlin 1931, σελ. 4 εξ.· H. Diller, Wanderarzt und Aitiologe, Leipzig 1934, σ. 5 εξ.· K. Deichgräber, Der Hippokratische Eid, σ. 15 εξ.· Η. Ε. Sigerist, On the History of Medicine, New York 1960, σ. 109 εξ.)· σωστά είπε ο J. Schumacher (Die Anfänge abendländischer 1965, σ. 133) ότι τα εγωκεντρικά κίνητρα βρίσκονται καταρχήν μακριά από τον ιπποκρατικό γιατρό, ο γιατρός όμως αυτός ξέρει ότι η αναγνώριση και οι επιτυχίες του θα παίξουν αποφασιστικό ρόλο και για τον ίδιο και, γενικότερα, για το ιατρικό του έργο. (Βλ. και J.H. Wolf, Der Wille zum Ruhm. Meditationen über den letzten Satz des hippokratischen Eids, Μελετήματα, Festschrift für Werner Leibbrand zum 70 Geburstag. Melbourne 1966, σ. 233 εξ.)

26. «Επίτηδες δεν αναφέρει ο ορκιζόμενος τα κακά που θα μπορούσαν να τον βρουν: θα τα τραβούσε ο ίδιος επάνω του, αν θα ανέφερε, ένα ένα, τα ονόματα τους» (Deichgräber).

Πηγή: Ιπποκράτης, Ιατρική Δεοντολογία, Νοσολογία, τόμος Α΄, Εκδόσεις Ζήτρος, Αρχαίοι Συγγραφείς, Εφημερίδα «Το Βήμα», σχόλια Δημήτριος Λυπουρλής, σσ. 39 - 69

Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

Ο Ιπποκράτης σε βυζαντινό χειρόγραφο του 1342 (παρίσι, Εθνική βιβλιοθήκη της Γαλλίας) (Πηγή: Περιοδικό «Αερόπος», άρθρο «ιατρική του Βυζαντίου», Του βασίλειου Σπανδάγου, Ιατρού - Ιστορικού Ερευνητού Αρχιάτρου Τραπέζης της Ελλάδος, σελίδα 25)

 Όταν το Μάιο του 330 μ.Χ. ο Μ. Κωνσταντίνος εγκαινίαζε στις ακτές του Βοσπόρου τη «Νέα Ρώμη» δηλαδή την Κωνσταντινούπολη ένα νέο σημαντικότατο και πολυτάραχο κεφάλαιο στην παγκόσμια ιστορία άρχισε να γράφεται. Αυτό πού διήρκεσε πάνω από 1000 χρόνια και είναι γνωστό σαν Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Πράγματι λίγα χρόνια μετά, επί των διαδόχων του Θεοδοσίου του Α', η πάλαι ποτέ Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία τεμαχίστηκε στο Ανατολικό Ρωμαϊκό Κράτος, γνωστό από τότε σαν Βυζαντινή Αυτοκρατορία και το Δυτικό το όποιο εξουθενωμένο από τα πολλαπλά κτυπήματα βαρβάρων λαών (Γότθων, Ούννων κλπ.) θα διαλυθεί το 476 μ.Χ. και έκτοτε η Δύση θα περιπέσει σε μία κατάσταση βαρβαρότητας και αμάθειας γνωστή σαν Μεσαίωνας. Σε αντίθεση το Βυζάντιο εκτός από προμαχώνας της Ευρώπης έναντι διαφόρων βαρβάρων επιδρομέων υπήρξε και ένα ακτινοβόλο πνευματικό κέντρο και ένας φάρος πολιτισμού παρ' όλες τις ακραίες εκδηλώσεις θρησκευτικού φανατισμού πού κατά καιρούς παρουσίασε.

Είναι γνωστή η αντίληψη για την εχθρική στάση πού ο θριαμβεύων Χριστιανισμός του Βυζαντίου τήρησε απέναντι στο Αρχαίο Ελληνικό Πνεύμα. Άλλωστε γεγονότα όπως η κατάργηση των Ολυμπιακών Αγώνων από τον Θεοδόσιο, το κλείσιμο της Φιλοσοφικής Σχολής των Αθηνών από τον Ιουστινιανό η ακόμη και η δολοφονία της Φιλοσόφου και Μαθηματικού Υπατίας στην Αλεξάνδρεια από αντιφρονούντες φανατικούς επιβεβαιώνουν αυτή την άποψη.

Ο Συγγραφέας του παρόντος δεν επιθυμεί να λάβει θέση στην από μακρού συνεχιζόμενη διαμάχη μεταξύ των υποστηρικτών της μιας η της άλλης άποψης. Άλλωστε ο πολύς Βιλάμοβιτς ήδη από τον 19° αιώνα είχε θέσει το εξής ερώτημα: «Άραγε ο Ελληνισμός εκχριστιανίσθηκε η ο Χριστιανισμός εξελληνίσθηκε».

Σ' αυτό το άρθρο είναι ανάγκη να τονιστούν δύο (2) σημεία:

(α) Ανεξάρτητα από τις όποιες διαφορές, τελικά το Βυζάντιο λειτούργησε σαν «Κιβωτός» διαφύλαξης του Αρχαίου Ελληνικού πνεύματος κάτι πού θα φανεί αργότερα τον 9° αιώνα επί Πατριάρχου Φωτίου με την διάσωση όλης σχεδόν της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας και

(β) όσον αφορά την Ιατρική στην οποία και αναφέρεται αυτό το άρθρο, το Βυζάντιο βασίστηκε ιδιαίτερα στις επιδόσεις και τις Έρευνες των Αρχαίων Ελλήνων Ιατρών (Ιπποκράτη - Γαληνού κ.α.) τις όποιες διέσωσε, διέδωσε, συχνότατα χρησιμοποίησε και πολλές φορές τελειοποίησε, ώστε μέσω των Αράβων κυρίως να διοχετευθούν αργότερα στη Δύση. Στην απέραντη και πολυφυλετική Βυζαντινή Αυτοκρατορία οι ελληνικής καταγωγής Ιατροί διακρίθηκαν ιδιαίτερα.

Χρονολογικά σαν πρώτος βυζαντινός ιατρός θεωρείται ο Ορειβάσιος (325 - 403) συμπατριώτης του μεγάλου Γαληνού από την Πέργαμο του οποίου άλλωστε υπήρξε μεγάλος θαυμαστής ακολουθώντας πιστά την ιατρική του σκέψη. Σπούδασε στην Αλεξάνδρεια και στην Αθήνα, την ίδια περίοδο πού φοιτούσαν εκεί ο μετέπειτα Αυτοκράτορας Ιουλιανός ο «παραβάτης», ο Μ. Βασίλειος και ο Γρηγόριος ο θεολόγος. Υπήρξε στενός φίλος του Ιουλιανού, ακολουθώντας τον σαν Αρχίατρος Στρατιωτικός σε όλες σχεδόν τις εκστρατείες του και μετά από σύσταση του συνέγραψε μία μνημειώδη Ιατρική εγκυκλοπαίδεια με τίτλο «Ιατρικοί Συναγωγαί» η «Έβδομηκοντάβιβλος». Αυτό το έργο γραμμένο στα Ελληνικά περιείχε όλες τις μέχρι τότε γνώσεις της Αρχαιοελληνικής Ιατρικής εμπλουτισμένες με δικές του πρωτότυπες παρατηρήσεις. Αργότερα δημοσίευσε περίληψη σε 9 βιβλία με τίτλο «Σύνοψις προς υιόν Ευστάθιον». Το έργο μεταφράστηκε στα Λατινικά και Αραβικά και άσκησε μεγάλη επίδραση στον Αραβικό κόσμο και αργότερα στην Ιατρική της Δύσης. Έγραψε και άλλα συγγράμματα «Περιπαθών», «Προς τους απορούντας των Ιατρών», «Τα ευπόριστα» καθώς και διαιτολογικές Οδηγίες. Μάλιστα είχε δημοσιεύσει και ειδική δίαιτα κατά της παχυσαρκίας, αναφέρεται μάλιστα ότι σε επιστολή του σε συνάδελφο Ιατρό, παραπονείται πώς η πιο διαδεδομένη ασθένεια στην Αυτοκρατορία ήταν η βουλιμία και οι διαιτητικές παρεκτροπές. Ο Ορειβάσιος πού πέθανε σε προχωρημένη ηλικία στην Κωνσταντινούπολη δεν παρουσίασε όμως μόνο συγγραφικό έργο.

Γαληνός και Ιπποκράτης. Λεπτομέρεια από ιταλική νωπογραφία του 13^ου αιώνα. (Πηγή: Περιοδικό «Αερόπος», άρθρο «ιατρική του Βυζαντίου», Του βασίλειου Σπανδάγου, Ιατρού - Ιστορικού Ερευνητού Αρχιάτρου Τραπέζης της Ελλάδος, σελίδα 26)

Η συνεισφορά του στην Ιατρική Έρευνα υπήρξε πολύπλευρη και πρωτοποριακή. Είχε επινοήσει ειδικά ράμματα για την απολίνωση των αρτηριών, εφήρμοζε θεραπείες με αντισηπτικά φάρμακα στα τραύματα, όπως η υγρά κηρωτή, θεράπευε αποτελεσματικά τους κιρσούς και τις φλεβίτιδες των κάτω άκρων με χειρουργική αφαίρεση της μείζονος σαφηνούς φλέβας (κάτι πού γίνεται και σήμερα). Αλλά και στην Παθολογία πρότεινε θεραπείες των ιλίγγων με αλκαλοειδή του βεράτρου (ελέβορου) η την θεραπεία της νεφρίτιδας με υδρική δίαιτα και γάλα.

Σύγχρονος του Ορειβάσιου ήταν ο Μέγας Βασίλειος Επίσκοπος Καισαρείας, «ο Φωστήρ της Εκκλησίας». Δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη ότι τον αναφέρουμε εδώ. Αυτός ο σπουδαίος Ιεράρχης, ρήτορας, θεολόγος κλπ., σπούδασε στην Φιλοσοφική Σχολή των Αθηνών όπως προαναφέρθηκε και έλαβε μαθήματα Ιατρικής. Άλλωστε τότε όλοι οι φοιτητές της Φιλοσοφίας παρακολουθούσαν μαθήματα Ιατρικής ώστε να δικαιώνεται το απόφθεγμα του Αριστοτέλη ότι: «Ένας Φιλόσοφος πρέπει ν’ αρχίζει με την ιατρική και ένας Ιατρός να τελειώνει με την Φιλοσοφία». Προφανέστατα από τα ανωτέρω καθιερώθηκε και ο ορός «Ιατροφιλοσοφία».

Ο Μέγας Βασίλειος λοιπόν εξακολούθησε να ασχολείται με την Ιατρική σε όλη του τη ζωή. Ίσως έπαιξε ρόλο και το γεγονός ότι υπήρξε εξαιρετικά φιλάσθενος κάτι για το όποιο παραπονείται συχνά στις επιστολές του. Η τεράστια του όμως θέληση και ο χριστιανικός του ζήλος τον εμψυχώνουν στο έργο του από το όποιο ξεχωρίζει η ίδρυση στην Καππαδοκία του περίφημου Νοσοκομείου και Άσυλου γνωστού ως «Βασιλειάδα». Για πρώτη φορά εμφανίζεται ένα συγκρότημα πού περιλαμβάνει πλήρως οργανωμένο νοσοκομείο, λεπροκομείο, φαρμακείο, ίδρυμα χρονίως πασχόντων, γηροκομείο κλπ. Επί πλέον χάρις στις γενναιόδωρες εισφορές των πιστών εγκαθιστά δίκτυο ανάλογων ιδρυμάτων σε όλη την περιφέρεια της Καππαδοκίας. Ο Βασίλειος προέβαινε σε ιατρικές παρατηρήσεις με λεπτολόγο επιστημονική σαφήνεια φροντίζοντας όμως να τις ενσωματώνει στην Χριστιανική Διδασκαλία. Ανέλυε π.χ. την σημασία του τραύματος και της φλεγμονής στον ανθρώπινο οργανισμό για να τις παρομοιάσει αργότερα με τις βλάβες πού προκαλούν στην εκκλησία οι άπιστοι και οι κακού χαρακτήρα άνθρωποι. Έχει κάνει ακόμη ανθρωπομετρικές παρατηρήσεις σχετικά με τον ρυθμό αύξησης του σώματος, έχει ασχοληθεί με την λειτουργία του οφθαλμού, και έχει εγκύψει στους νόμους της κληρονομικότητας και την βιολογία ερμηνεύοντας με το δικό του ξεχωριστό τρόπο το ευαγγελικό «αυξάνεσθε και πληθύνεσθε». Προ πάντων όμως παραμένει ως ο κατ' εξοχήν εκπρόσωπος της «Ανθρωπιστικής Ιατρικής» σ' αυτούς τους σκοτεινούς καιρούς.

Την εποχή της βασιλείας του Ιουστινιανού (527 - 565 μ.Χ.) η Αυτοκρατορία γνώρισε μεγάλη ακμή. Τα στρατεύματα της με επικεφαλής τους ικανότατους στρατηγούς Βελισάριο και Ναρσή κατανίκησαν τους Βανδάλους στην Αφρική, τους Πέρσες στην Ασία και τους Οστρογότθους στην Ιταλία.

«Στον τομέα της Αρχιτεκτονικής έγιναν σπουδαία έργα - υδραγωγεία - δρόμοι - γέφυρες και φυσικά το θαύμα του κόσμου η Αιώνια Αγία Σοφία με αρχιτέκτονες τους Ανθέμιο και Ισίδωρο»

Στον τομέα της Αρχιτεκτονικής έγιναν σπουδαία έργα - υδραγωγεία - δρόμοι - γέφυρες και φυσικά το θαύμα του κόσμου η Αιώνια Αγία Σοφία με αρχιτέκτονες τους Ανθέμιο και Ισίδωρο αλλά και οι Ναοί των Αγίων Αποστόλων, του Σεργίου και Βάκχου κ.α. Γνωστό άλλωστε είναι και το μεγάλης σημασίας Νομοθετικό έργο του Ιουστινιανού με τον γενικό τίτλο («Πανδέκτης») γραμμένο στα Λατινικά, ενώ τα μεταγενέστερα διατάγματα «Αι Νεαραί» γράφονται για πρώτη φορά στα Ελληνικά. Βέβαια αυτός ο αντιφατικός Αυτοκράτορας είναι ο ίδιος πού το 529 έκλεισε την Φιλοσοφική Σχολή των Αθηνών με την πρόφαση ότι αποτελούσε προπύργιο της κλασσικής Ειδωλολατρίας. Πολλοί από τους καθηγητές της εξορίστηκαν, ορισμένοι μάλιστα βρήκαν καταφύγιο στην Αυλή του Πέρση βασιλιά Χοσρόη ο όποιος ήταν θαυμαστής της Πλατωνικής Φιλοσοφίας.

Μετά από αυτό η Αθήνα χάνει την αίγλη της και μετατρέπεται σιγά - σιγά σε ασήμαντη πόλη. Οπωσδήποτε ήδη από την εποχή του Μ. Κωνσταντίνου λειτουργούσε Πανεπιστήμιο στην Κωνσταντινούπολη, ο δε Ιουστινιανός προφανώς για να αναπληρώσει το κενό της Αθήνας το ευνόησε ιδιαίτερα ονομάζοντας το Οικουμενικό Διδασκαλείο, ενώ επί Ηρακλείου λεγόταν Πανδιδασκαλείο και αργότερα Πανεπιστήμιο της Μαγναύρας στεγαζόμενο στο ομώνυμο ανάκτορο. Μιλώντας για τα Πανεπιστήμια του Βυζαντίου να σημειώσουμε εδώ ότι η φοίτηση ήταν δωρεάν και οι καθηγητές ονομαζόμενοι μαΐστροι ήταν στην πλειοψηφία τους λαϊκοί, τα δε Πανεπιστήμια ουδέποτε υπήρξαν εξάρτημα της Εκκλησίας κάτι πού δεν συνέβη αργότερα στη Δύση. Από τα Πανεπιστήμια αυτά εμφανίσθηκαν σπουδαίοι θετικοί επιστήμονες όπως ο Λέων ο Μαθηματικός, ο Μιχαήλ Ψελλός κ.α.

Ειδικά στον τομέα της Ιατρικής είναι χαρακτηριστικό ότι το Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινουπόλεως δεν περιορίζεται μόνο στην θεωρητική μόρφωση των σπουδαστών αλλά κυρίως αποσκοπεί στην απόκτηση πρακτικών ιατρικών γνώσεων γεγονός πού επισημοποιείται με την χορήγηση Ιατρικών διπλωμάτων. Άλλωστε η Ιατρική Σχολή λειτουργεί μέσα σε Νοσοκομείο και διαθέτει πλούσια Ιατρική βιβλιοθήκη.

Ξαναγυρνώντας όμως στην εποχή του Ιουστινιανού ας γνωρίσουμε καλύτερα ορισμένους σπουδαίους Ιατρούς πού διέπρεψαν αυτή την περίοδο.

Αλέξανδρος ο Τραλλειανός (525 - 605). Διάσημος Ιατρός, Φαρμακολόγος, Βοτανολύγος από τις Τράλλεις της Μικρός Ασίας αδελφός του σπουδαίου μαθηματικού και αρχιτέκτονα της Αγίας Σοφίας Ανθεμίου. Γιος ιατρού ταξίδευσε σε όλη την Μεσόγειο ακολουθώντας το στρατό του Βελισσαρίου και άσκησε την Ιατρική στην Κωνσταντινούπολη και στη Ρώμη όπου απέθανε σε βαθύ γήρας. Το έργο του διακρίνεται από τις εύστοχες, πρωτότυπες και πρακτικού ενδιαφέροντος παρατηρήσεις του. Άλλωστε άσκησε κριτική (παρά τον θαυμασμό του) στο Μεγάλο Γαληνό θεωρώντας ορισμένες του απόψεις λανθασμένες. Έγραψε πολλά βιβλία όπως τα «θεραπευτικά» (12 βιβλία), «Περί πυρετού», «Περί ελμίνθων» κ.α. Τα έργα του μεταφράσθηκαν στα λατινικά και τα αραβικά και άσκησαν ιδιαίτερη επίδραση στην μετέπειτα Ιατρική του Μεσαίωνα.

Οι θεραπείες πού προτείνει είναι πραγματικά ενδιαφέρουσες. Για παράδειγμα συνιστούσε την εφίδρωση, τα διουρητικά και τα καθαρτικά για την αποτοξίνωση του οργανισμού και την κάθαρση των αγγείων. Για τις αναπνευστικές παθήσεις προτείνει εισπνοές αιθέριων ελαίων με υποκαπνισμό σε αναμμένα κάρβουνα. Για τα παράσιτα πάλι του εντερικού σωλήνα, αληθινή μάστιγα της τότε εποχής, συνιστά υποκλυσμούς με εστεροποιημένα έλαια, ενώ χορηγούσε και αφεψήματα πού περιείχαν αρτεμισία και κολίανδρο εναντίον των ασκαρίδων.

Την ίδια περίπου εποχή διέπρεψε και ο Αέτιος από την Αμίδα (σημερινό Ντιγιαρμπεκίρ). Σπούδασε στην Αλεξάνδρεια και άσκησε κυρίως το επάγγελμα στην Κωνσταντινούπολη, όπου έγινε και Αρχίατρος στην Αυλή του Ιουστινιανού. Συνέγραψε μία εκτενέστατη Ιατρική Εγκυκλοπαίδεια 16 βιβλίων χωρισμένη σε τέσσερις («τετραβίβλους») όπου περιλαμβάνονται όλες οι μέχρι τότε σπουδαίες (κυρίως του Γαληνού) απόψεις, παραθέτοντας όμως και δικές του θεωρίες. Το βιβλίο γραμμένο στα Ελληνικά αποτελεί πολύτιμη πηγή πληροφοριών. Εξ’ αλλού ο Αέτιος θεωρείται δίκαια ως πρωτοπόρος στην αντισύλληψη, για την οποία συνιστούσε ενδοκολπική χορήγηση στυπτικών ουσιών καθώς και στον υπολογισμό των γονίμων ήμερων της καταμήνιου κύκλου των γυναικών.

Τον καιρό του Ηρακλείου και των διαδόχων του (705 μ.Χ. αιώνας) δεσπόζει η επιβλητική ιατρική φυσιογνωμία του Παύλου του Αιγινήτη. Γεννήθηκε στην Αίγινα και άσκησε την ιατρική κυρίως στην Αλεξάνδρεια όπου και απέθανε. Ταξίδευσε σε πολλά μέρη γι’ αυτό ονομάζεται και περιοδευτής. Το εκτενέστατο συγγραφικό του έργο βασίζεται κυρίως στις γνώσεις του Γαληνού, του Διοσκουρίδη και του Ορειβάσιου εμπλουτισμένο όμως με δικές του πρωτότυπες παρατηρήσεις. Αποτελείται από επτά τόμους με το γενικό τίτλο «Υπόμνημα» και εκτιμήθηκε ιδιαίτερα από τους Άραβες πού το μετέφρασαν τον 9° αιώνα στα αραβικά (από τον Ιμήν Χουναϋν) άσκησε δε Ιδιαίτερη επίδραση στις κατοπινές ιατρικές Σχολές της Δύσης του Σαλέρνο -Μονπελλιέ κλπ. Άλλωστε οι Άραβες τον θεωρούσαν σαν τον κατ' εξοχήν μαιευτήρα (Αλ Κουαμπέλ). Στα επτά βιβλία πραγματεύεται περί πυρετού, περί τραυμάτων, περί γενικών κανόνων υγιεινής, περί παρασκευής και ιδιοτήτων απλών και συνθέτων φαρμάτων κτλ.

Ασχολήθηκε Ιδιαίτερα με την χειρουργική, εφαρμόζοντας δική του ενχειρητική μεθοδολογία την αποκατάσταση της βουβουνοκήλης, εκτελούσε τραχειοτομίες και επινόησε δικές του εγχειρητικές μεθόδους για την αντιμετώπιση των αγγειακών ανευρυσμάτων καθώς και για την θεραπεία του καταρράκτη όπου χρησιμοποιούσε ειδικό όργανο το «παρακευτήριο». Στην Παθολογία πρότεινε ειδικές δίαιτες και μέτρα σωματοψυχικής υγιεινής. Επίσης σ' αυτήν την εποχή αξίζει να αναφερθούν: ο Θεόφιλος πρωτοσπαθάριος του Ηρακλείου με συγγράμματα «Περί αύρων», «Περί σφυγμών» καθώς και το «Περί Άνθρωπου κατασκευής», δημοσιευμένο στην Οξφόρδη το 1842 Ελληνικά και Λατινικά. Μαθητής του υπήρξε ο Στέφανος ο Αθηναίος ιατρός και μαθηματικός, γεννημένος στην Αθήνα με δράση στην Κωνσταντινούπολη και την Αλεξάνδρεια ο όποιος έγραψε σύγγραμμα για την «ενέργεια των φαρμάκων» και πραγματεία για τον Ιπποκράτη και Γαληνό. Στην περίοδο όμως αυτή (705 μ.Χ. αιώνας) σημειώνεται ένα τεράστιας σημασίας γεγονός στην Παγκόσμια Ιστορία. Ξεκινώντας από την Αραβία ο Μωαμεθανισμός εξαπλώνεται από τους διαδόχους του Μωάμεθ (Χαλίφες), οι όποιοι με τον ιερό πόλεμο (Τζιχάντ) κατακτούν σε λίγα χρόνια τεράστιο μέρος του τότε γνωστού κόσμου.

Οι Άραβες συντρίβουν τους Πέρσες, κατακτούν την Ισπανία και αποσπούν τις Ανατολικές επαρχίες (Συρία, Αίγυπτος, Παλαιστίνη) από την Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Τελικά πολιορκούν και την ίδια την Κωνσταντινούπολη η οποία σώζεται χάρις στο υγρό Πυρ και την αποτελεσματική άμυνα του Κωνσταντίνου του Πωγωνάτου και του Λέοντα του Ισαύρου αργότερα.

Σπάνια απεικόνιση του Ιπποκρατικού Όρκου σε σχήμα σταυρού. Βυζαντινό χειρόγραφο 12^ου αιώνα (Βιβλιοθήκη Βατικανού) (Πηγή: Περιοδικό «Αερόπος», άρθρο «ιατρική του Βυζαντίου», Του βασίλειου Σπανδάγου, Ιατρού - Ιστορικού Ερευνητού Αρχιάτρου Τραπέζης της Ελλάδος, σελίδα 27)

Έτσι όμως η Αυτοκρατορία χάνει πια τον Οικουμενικό της χαρακτήρα και περιορίζεται στα εδάφη κυρίως της Μικρός Ασίας και της Βαλκανικής. Δημιουργείται έτσι μία κατάσταση στεγανοποίησης και εσωστρέφειας η οποία κυριαρχείται από ένα θρησκευτικό μυστικοπαθή πολλές φορές ηγεμονισμό πού συχνά φτάνει σε ακραία σημεία όπως για παράδειγμα η διαμάχη Εικονομάχων και Εικονολατρών που τόσο ταλαιπώρησε τη Χώρα. Γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι κάτω απ' αυτές τις συνθήκες οι επιστήμες δεν προοδεύουν και βέβαια η Ιατρική δεν αποτελεί εξαίρεση. Ωστόσο επειδή «οὐδέν κακόν ἁμιγές καλοῦ», αυτή την εποχή συντελείται μία ομογενοποίηση του πληθυσμού και ένας οιονεί εξελληνισμός, ενώ τα τελευταία ρωμαϊκά κατάλοιπα εξαφανίζονται. Επί πλέον λόγω της βαθειάς θρησκευτικότητας πού επικρατεί, ανθεί η κοινωνική πρόνοια και η κοινωνική Ιατρική. Αυτοκράτορες, Αυτοκράτειρες, Πριγκήπισσες, Πατρικίες ασχολούνται όπως η ΕΙρήνη, η Ευδοξία, η Θεοδώρα και άλλες πού αναφέρει ο σπουδαίος Βυζαντινολόγος Charles Diehl με έργα φιλανθρωπίας και ανακουφίσεως των πασχόντων. Ευαγή Ιδρύματα και νοσοκομεία, οι λεγόμενοι ξενώνες εμφανίζονται παντού. Έκτος από την προγενέστερη «Βασιλειάδα» πού ήδη αναφέραμε ονομαστοί ήταν οι Ξενώνες του Σαμψών, του Ρωμανού του Λεκαπηνού και του Παντοκράτορας. Αυτός ο τελευταίος ήταν ασφαλώς το τελειότερο Νοσοκομείο του Μεσαίωνα αφού διέθετε 80 κλίνες με τμήματα παθολογικό, χειρουργικό, γυναικολογικό, οφθαλμολογικό και περίπου 40 ιατρούς διαφόρων ειδικοτήτων συγκροτημένους σε σώμα και με διάταξη παρόμοια με την σημερινή: Διευθυντής ονομαζόμενος πριμικύριος επιμελητές, βοηθοί. Ο ξενώνας διέθετε ακόμη φαρμακείο, βιβλιοθήκη και εξωτερικά ιατρεία. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι ο Ιωάννης ο Ελεήμων, Πατριάρχης Αλεξανδρείας είχε Ιδρύσει 7 λοχοκομεία (μαιευτήρια) στην περιοχή της επισκοπής του.

Λεπτομέρεια από βιβλίο ιατρικής που αναφέρεται στην εξέταση ούρων . (Πηγή: Περιοδικό «Αερόπος», άρθρο «ιατρική του Βυζαντίου», Του βασίλειου Σπανδάγου, Ιατρού - Ιστορικού Ερευνητού Αρχιάτρου Τραπέζης της Ελλάδος, σελίδα 28)

Την εποχή της Μακεδονικής Δυναστείας (9^ος -11^ος μ.Χ. αιώνες) παρατηρείται μία πνευματική αναγέννηση στο Βυζάντιο. Συνετέλεσε βέβαια η ύπαρξη στο θρόνο Αυτοκρατόρων μορφωμένων οι όποιοι μάλιστα άφησαν αξιόλογο συγγραφικό έργο όπως ο Λέων ΣΤ' ο Σοφός και ο Κωνσταντίνος ο Η' Πορφυρογέννητος. Εξ άλλου Ικανοί στρατηγοί Αυτοκράτορες όπως ο Νικηφόρος Φωκάς, ο Ιωάννης Τσιμισκής και κυρίως ο Βασίλειος Β' ο Βουλγαροκτόνος αποκατέστησαν την αίγλη του Βυζαντίου νικώντας Άραβες, Βουλγάρους και Σλαύους.

Κυρίαρχη πνευματική προσωπικότητα αυτής της εποχής ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος, ο επιλεγόμενος Μ. Φώτιος (820 - 891 μ.Χ.). Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και με την ευρύτατη μόρφωση του ασχολήθηκε με φιλολογία - ποίηση - αστρονομία - μαθηματικά - αλχημεία και Ιατρική. Έγραψε πολλά βιβλία με σπουδαιότερο την «Μυριοβίβλο» όπου παραθέτει, αναλύει και σχολιάζει όλους τους προγενέστερους επιστήμονες, συγγραφείς, ποιητές κλπ. Το έργο του Φωτίου έχει ιδιαίτερη σημασία για τον Αρχαίο Ελληνικό Πολιτισμό γενικά και για την Ιατρική ειδικότερα. Ήταν εκείνος πού ανέλαβε την μεταγραφή ενός τεράστιου αριθμού αρχαίων κειμένων πού ήταν γραμμένα σε παπύρους και περγαμηνές, αλλά με κεφαλαία γράμματα, σε συνεχή γραφή και μάλιστα τα προ της Αλεξανδρινής περιόδου χωρίς τόνους και σημεία στίξεως.

Ο Φώτιος αρχίζοντας από τον Όμηρο και, φθάνοντας μέχρι τον Γαληνό οργάνωσε ένα πολυάνθρωπο συνεργείο αντιγραφέων, μελετητών κλπ. ώστε να μεταγραφούν τα αρχαία κείμενα και να γίνουν κατανοητά στο ευρύτερο κοινό. Χωρίς υπερβολή όλη σχεδόν η Αρχαία Ελληνική Γραμματεία έφθασε στη Δύση χάρις στις μεταγραφές του Φωτίου. Αυτοί βέβαια πού πρώτοι ωφελήθηκαν ήταν οι Άραβες πού μετέφρασαν τα Αρχαία Ελληνικά κείμενα στα Αραβικά χρησιμοποιώντας Σύρους μεταφραστές. Βέβαια οι Άραβες πού στο μεταξύ είχαν αναπτύξει αξιόλογο πολιτισμό ενδιαφέρονταν πάντα για τα Αρχαιοελληνικά επιτεύγματα, όπως ο Μέγας Χαλίφης Άλ Μαμούν του οποίου ο προσωπικός Ιατρός Χουνάιν Ίμπν Ισχάκ γνωστός με το ελληνοπρεπές όνομα Ιωαννίκιος έγραψε σχόλια για τον Γαληνό και μετέφρασε όπως ήδη αναφέραμε τα συγγράμματα του Παύλου του Αιγινήτου. Άλλωστε οι Άραβες από την αρχή της επέκτασης τους είχαν έρθει σε επαφή με τα Ελληνικά Ιατρικά Επιτεύγματα χάρις στις Ιατρικές Σχολές πού υπήρχαν στην Νίσυβη της Συρίας η την Έδεσσα της Μεσοποταμίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι το περίφημο Μουσείο της Αλεξανδρείας πού Ιδρύθηκε από τους Πτολεμαίους τον 3° π.Χ. αιώνα, λειτουργούσε για πολλά χρόνια μετά την Αραβική κατάκτηση της Αιγύπτου. Έτσι εμφανίζονται διάσημοι Άραβες Φιλόσοφοι, Ιατροί και Εγκυκλοπαιδιστές: ο Ραζής, ο Αβικέννας, ο Αμπουλκασής και ο Αβερρύης. Σε φιλοσοφικό επίπεδο οι Άραβες αναβίωσαν τον Αριστοτελισμό και επηρέασαν ιδιαίτερα τους χριστιανούς φιλοσόφους του υστέρου Μεσαίωνα στην Ευρώπη, οι όποιοι προσπάθησαν όχι πάντα με επιτυχία να συνδυάσουν τις Αριστοτελικές απόψεις με την χριστιανική διδασκαλία. Αναφέρονται ενδεικτικώς: ο Θωμάς ο Ακινάτης, ο Albertus Magnus και ο R. Bacon (12^ος - 13^ος αιώνας). Ο διασημότερος πάντως από τους Άραβες Ιατρούς ήταν ο Ιμπν Σινά η Αβικέννας (980 -1037) πού υπήρξε επίσης μαθηματικός, αστρονόμος και φιλόσοφος. Το κορυφαίο Ιατρικό έργο του Αβικέννα «Κανόνας Ιατρικής Kanum Al Tibb» το όποιο γνώρισε αλλεπάλληλες εκδόσεις και ήταν για πολλούς αιώνες το κλασσικό εγχειρίδιο των Ιατρικών σχολών στα Πανεπιστήμια της Δύσεως, δεν είναι παρά μία αριστουργηματική παρουσίαση των απόψεων του Γαληνού και του Ιπποκράτη (θεωρία των Χυμών). Γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι από τον συγκερασμό του Ελληνικού και Αραβικού Πολιτισμού προέκυψε αυτό πού προφανώς ο Κ. Ρωμανός αποκαλεί στο βιβλίο του ως «Ελληνιστικό Ισλάμ» με τεράστια επίδραση στην Δυτική Ευρώπη πού έβγαινε τότε σιγά - σιγά από τον λήθαργο και την αμάθεια του Μεσαίωνα.

Βέβαια θα πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι και στο Βυζάντιο την εποχή αυτή υπήρχε ένα πέπλο αμάθειας προλήψεων και σκοταδισμού πού κάλυπτε συχνά την «επίσημη» Ιατρική. Δεν μιλάμε φυσικά για την υπέρμετρη θρησκευτική πίστη σύμφωνα με την οποία όλες οι ασθένειες θεραπεύονταν με την παροχή της θείας χάριτος, αντίληψη πού οπωσδήποτε ανέκοπτε τις επιστημονικές προσπάθειες αλλά και για τους εξορκισμούς, τα φυλακτά και τις μαγγανείες πού ήταν αρκετά διαδεδομένα και στους ευγενείς και στον όχλο. Ο ιδρυτής της Βυζαντινολογίας Κρουμβάχερ αναφέρει στο μνημειώδες έργο του «Ιστορία Βυζαντινής Λογοτεχνίας» ότι κυκλοφορούσαν Ιατρικά διδακτικά ποιήματα και οικιακά Ιατρικά εγχειρίδια γεμάτα από μαγγανείες, αναφορές σε μυστηριώδη και απόκρυφα φάρμακα ανατολικής προέλευσης καθώς και επικλήσεις σε δαίμονες. Είναι ενδιαφέρον ότι αυτές οι δημώδεις και εμπειρικές συμβουλές ονομάζονταν Ιατροσόφια όρος πού χρησιμοποιείται και σήμερα.

Υπήρχαν ακόμη εξορκισμοί για συγκεκριμένες ασθένειες αποδιδόμενες στον Ιωάννη Χρυσόστομο, τον Άγιο Κυπριανό κ.α. Ιδιαίτερη διάδοση είχαν και τα μαγικά φυλαχτά με απεικονίσεις του Βασιλέα Σολομώντα προστάτη της Μαγείας και των ασθενειών, ακόμη και με παραστάσεις ζώων (λιονταριών, φιδιών, σκορπιών). Ο ίδιος ο περίφημος Μιχαήλ Ψελλός στον όποιο θα αναφερθούμε αμέσως μετά είχε κατηγορηθεί ως Μάγος καθώς και ο Λέων ο Μαθηματικός, Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης.

Τον 11° μ.Χ. αιώνα διακρίθηκαν ιδιαίτερα 2 άνθρωποι πού ασχολήθηκαν με όλες τις επιστήμες: την θεολογία, την αστρονομία, την φυσική, την φιλοσοφία και την Ιατρική. Ήσαν ο Σήθ Συμεών και ο Μιχαήλ Ψελλός. Παράλληλα κατέλαβαν και οι δύο ανώτατα αξιώματα του κράτους.

Ο Σήθ Συμεών είναι ο συγγραφέας βιβλίου πού περιγράφονται Ιατρικές και διαιτητικές δυνάμεις καρπών, φυτών καθώς και οι Ιδιότητες νέων φαρμάκων ανατολικής προέλευσης (ο Σήθ γνώριζε καλά τα Αραβικά). Έχει εκδόσει μάλιστα και μία αρκετά αξιόλογη «Σύνοψη περί ουρών».

Ο Μιχαήλ Ψελλός (1018 - 1096 μ.Χ.) πάλι υπήρξε μία από τις πιο λαμπρές και πολύμορφες προσωπικότητες της Βυζαντινής εποχής. Επονομάζεται και Ύπατος των Φιλοσόφων αφού διετέλεσε και Πρύτανης του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινουπόλεως. Παράλληλα κατέλαβε σημαντικότατες θέσεις στον Κρατικό Μηχανισμό και αναμίχθηκε ενεργά στις πολιτικές μηχανορραφίες της εποχής. Με τεράστιο συγγραφικό έργο (αστρονομία - φιλοσοφία - φυσικές επιστήμες - μαθηματικά) υπήρξε και ένας εξαίρετος αν και συχνά κακεντρεχής χρονικογράφος. Ο Charles Diehl τον αποκαλεί Βολταίρο της εποχής του, γεγονός είναι πάντως ότι με την αγάπη του για την κλασσική αρχαιότητα και την Πλατωνική Φιλοσοφία υπήρξε πρόδρομος της Αναγέννησης. Με την Ιατρική ασχολήθηκε εκτενώς και έγραψε το «Σύνταγμα κατά στοιχείον περί δυνάμεως και τροφών και της εξ αυτού ωφελείας και βλάβης» καθώς και «Περί Σεληνιασμού». Σύμφωνα με νεώτερους ερευνητές (Πουρναρόπουλος) το σύγγραμμα Ανωνύμου: «Εισαγωγή Ανατομική» και «Ύπατου - Περί ερμηνείας μερών του Σώματος» πού εκδόθηκε Ελληνικά και Λατινικά το 1744 ανήκει στο Μιχαήλ Ψελλό.

«Ακόμη και σήμερα οι τουρίστες θαυμάζουν τα αλόγα από τον Ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης πού κοσμούν την εκκλησία του Αγίου Μάρκου στη Βενετία» (Πηγή Φώτο: Περιοδικό «Ιστορικά Θέματα», τεύχος 18, άρθρο «Η Σύνοδος της Λυών, μια αποτυχημένη απόπειρα ένωσης των Εκκλησιών», Δήμητρα Πλακάλη, M. Ed. Ιστορίας, σελίδα 37)

Η 13" Απριλίου του 1204 είναι μία μαύρη ημέρα για το Βυζάντιο. Αλλάζοντας κατεύθυνση οι Φράγκοι (Γάλλοι, Γερμανοί, Φλαμανδοί, Βενετσιάνοι) καταλαμβάνουν την Κωνσταντινούπολη κατά την διάρκεια της 4^ης Σταυροφορίας, επωφελούμενοι φυσικά και από τις αιώνιες εσωτερικές διαμάχες. Οι άξεστοι Σταυροφόροι θαμπωμένοι από τον πλούτο της «Βασιλίδος των Πόλεων» προβαίνουν σε λεηλασίες και εμπρησμούς. Μνημεία ανυπολόγιστης αξίας καταστρέφονται και καλλιτεχνικοί θησαυροί φυγαδεύονται στο εξωτερικό. Ακόμη και σήμερα οι τουρίστες θαυμάζουν τα αλόγα από τον Ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης πού κοσμούν την εκκλησία του Αγίου Μάρκου στη Βενετία. Πολύτιμα χειρόγραφα χρησιμεύουν για προσάναμμα σε φωτιές. Συντελείται έτσι αυτό πού ο διάσημος Μεσαιωνοδίφης Sir Steven Runciman ονομάζει έγκλημα κατά του πολιτισμού. Βέβαια αμέσως μετά ιδρύονται σε αλλά σημεία της επικράτειας το Βασίλειο της Νικαίας, της Τραπεζούντας, το Δεσποτάτο της Ηπείρου τα Οποία αρχίζουν σκληρό αγώνα κατά των Φράγκων. Γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι σε τέτοιους καιρούς οι Επιστήμες και οι Τέχνες δεν έχουν θέση. Μετά από 60 χρόνια η Κωνσταντινούπολη θα ανακτηθεί από τους Παλαιολόγους πού θα εκδιώξουν τους Φράγκους, όμως πια το Βυζάντιο δεν είναι παρά μία ωχρή εικόνα της πάλαι ποτέ κραταιός Αυτοκρατορίας και θα παραμείνει έτσι μέχρι την οριστική υποταγή του στους Οσμανλήδες Τούρκους το 1453.

Παρ' όλα αυτά στη Νίκαια και την Τραπεζούντα παρατηρήθηκε σημαντική επιστημονική κίνηση, προόδευσαν τα μαθηματικά, η αστρονομία, η βοτανολογία και εμφανίσθηκαν επιφανέστατοι θετικοί επιστήμονες και φιλόσοφοι, όπως ο Νικηφόρος Βλεμμύδης, ο Μανουήλ ο Τραπεζούντιος, ο Μάξιμος Πλανούδης κ.α.

Ειδικά στον τομέα της Ιατρικής αξίζει να αναφέρουμε τον Ιωάννη Ζαχαρίου πού έδρασε περί τα τέλη του 13ου αιώνα στην Κωνσταντινούπολη και ήταν θεράπων Ιατρός του Παλαιολόγου και της αυλής του, και γι’ αυτό ονομάζεται και Ακτουάριος. Ασχολήθηκε με την φαρμακολογία, θεραπευτική, βοτανολογία και εισήγαγε πολλά νέα φάρμακα στην Ιατρική φαρέτρα. Το σύγγραμμα του «Περί ενεργειών και παθών του ψυχικού πνεύματος» τυπώθηκε αρχικά στο Παρίσι το 1577 και μετά από τον Fischer στη Λειψία το 1774 μεταφρασμένο στα Λατινικά. Εξ αλλού η αξιόλογη πραγματεία του «Περί ουρών» καθώς και τα 2 βιβλία του «Περί διαγνώσεως» είχαν μεγάλη διάδοση και γνώρισαν πολλές εκδόσεις. Στη Νίκαια πάλι έδρασε ο Νικόλαος Μυρεψός. Όπως προκύπτει από το επίθετό του (ψήνω, αποστάζω μύρο), ασχολήθηκε κυρίως με την φαρμακολογία. Το Συνταγολόγιό του αποτελούμενο από χιλιάδες συνταγές φαρμάκων μεταφράστηκε τον 14^ου αιώνα από τον Ιατρό Νικόλαο Ρηγίνο για χρήση φοιτητών της Ιατρικής Σχολής του Σαλέρνο και γνώρισε ακολούθως συνεχείς Ιατρικές εκδόσεις μεταφρασμένο (Βασιλεία 1549, Φραγκφούρτη 1625). Αποτελούσε περίπου το επίσημο εγχειρίδιο Φαρμακολογίας των Ιατρικών Σχολών της Δυτικής Ευρώπης μέχρι τον 17^ο αιώνα.

Σ' αυτό το άρθρο προσπαθήσαμε να δώσουμε μια γενική εικόνα της πορείας της Βυζαντινής Ιατρικής, προβάλλοντας αδρά και το ιστορικό πλαίσιο αυτής της εποχής. Ελπίζουμε λοιπόν οι αναγνώστες να συμφωνήσουν με την άποψη ότι το Βυζάντιο (αν και αγνοημένο από πολλούς σ’ αυτό τον τομέα) κατέχει εν τούτοις μία σημαντική θέση στην διαχρονική διαδρομή της Παγκόσμιας Ιατρικής. και μην ξεχνάμε ότι κοινό και βασικό συστατικό αυτής της επιστημονικής πορείας ήταν η Γλώσσα αυτή η «Κοινή Ελληνική Λαλιά πού ως μέσα στην Βακτριανή την πήγαμεν, ως τους Ινδούς» καθώς λέει ο Καβάφης.

Γιατρός συμβουλεύεται το βιβλίο του δίπλα στο κρεβάτι του ασθενή. (Πηγή: Περιοδικό «Αερόπος», άρθρο «ιατρική του Βυζαντίου», Του βασίλειου Σπανδάγου, Ιατρού - Ιστορικού Ερευνητού Αρχιάτρου Τραπέζης της Ελλάδος, σελίδα 29)

Πηγή: Βασίλειος Σπανδάγος, Ιατρός - Ιστορικός Ερευνητής Αρχίατρος Τραπέζης της Ελλάδος, άρθρο «Ιατρική του Βυζαντίου» Περιοδικό «Αερόπος», τεύχος 51, σελίδα 25

Βιβλιογραφία

01. Corlieu A: «Les Medecins grecs depuis lenost de Gelien juiqu a la chute de l’ Empire d orient (210-1453)».Paris 1885.

02. Diehl Ch.: «Βυζαντινές Μορφές», Έκδ. Μπεργάδη Αθήνα 1969.

03. Άρχιμ. Δημόπουλος Γ: «Ό Φωατήρ της Καισαρείας». Αθήνα 1964.

04. Κέκης Β: «Μέγας Βασίλειος ο Ιατρός» Άρθρο στο περιοδικό «Σύγχρονη Ιατρική Ενημέρωση». Αθήνα Δεκέμβριος 2001.

05. Κρουμβάχερ Καρ.: «Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας». Έκδ. Βιβλιοθήκης Μαρασλή, Αθήνα 1900.

06. Μαρκέτος Σ: «Λήμματα από το Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό». Έκδ. Εκδοτική Αθηνών.

07. Ricci James V: «Aetios of Amida: The Gyhecologg and Obstetrics of the Vith centyry A.P..». Έκδ. Blakisten Philadelphia 1950.

08. Ρωμανός Κων.: «Ελληνιστικό Ισλάμ». Έκδ. Αλεξάνδρεια Αθήνα 2001.

09. A Singer C - Underwood E.Α «A Short History of Medicine». Έκδ. Blekiston Philadelphia 1950.

10. Σπανδάγος Βαγγ. - Σπανδάγου Ρ. Τραυλού Δ.: «Οι θετικοί Επιστήμονες της Βυζαντινής Εποχής». Έκδ. «Αίθρα», Αθήνα 1996.

11. Vasiliev A.A. : «Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας». Έκδ. Πάπυρος Πρες. Αθήνα.

ΞΕΝΩΝΕΣ (ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ)

Βλέπε σελίδα «Φιλοξενία»

Η ΑΡΧΑΙΑ ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ

Αυτή η ενότητα δυστυχώς θα αναφερθεί στις ιατρικές αστοχίες της αρχαιότητας, όχι πως δεν υπήρχαν και τέτοιες στο Βυζάντιο ή στην Δύση τον Μεσαίωνα, άλλωστε παρουσιάζεται μια τέτοια περίπτωση στο χρονικό πλαίσιο που καλύπτει αυτή η εργασία, ή ότι δεν υπήρχαν ιατρικές επιστημονικές επιτυχίες εις την αρχαιότητα, αλλά διότι θέλει να καλύψει τους στόχους που κατατέθηκαν στην αρχή της παρούσης σελίδας, δηλαδή την στηλίτευση της καπηλείας της αρχαίας ιατρικής από επιτηδείους αρχαιόφιλους που ανατρέχουν σε παλιές συνταγές και γιατροσόφια ως έγκυρες μεθόδους ίασης και την απόδειξη της διαιώνισης ιατρικών δεισιδαιμονιών κατευθείαν από την αρχαιότητα, που όμως από διάφορους χρεώνονται στο «σκοτάδι του Χριστιανικού Μεσαίωνα» εις προσπάθεια σπίλωσης της Χριστιανικής θρησκείας. Επίσης η ενότητα αυτή δείχνει για το ποια πρέπει να είναι και η ορθή αντιμετώπιση της αρχαιότητας, δηλαδή η αμερόληπτη κριτική της και όχι η με κάθε τρόπο λατρεία της σύμφωνα με τον «νεοπαγανιστικό διαφωτισμό» . Οι πληροφορίες είναι αντλημένες από το βιβλίο «Η ιατρική στην αρχαιότητα, Ελλάδα - Ρώμη - Βυζάντιο - Η ιατρική στη Βίβλο και το Ταλμούδ, Kurt Pollak, Μετάφραση Αιμίλιος Δημ. Μαυρούδης, Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 2005»

«Ακριβώς όπως σε όλους τους άλλους πολιτισμούς, η αρχαϊκή ελληνική ιατρική περικλείει στοιχεία θρησκευτικά, μαγικά και εμπειρικά» [σελ. 45]

«Τέλος (8ος-6ος αιων. π.Χ.) δίπλα από τον ιερέα-γιατρό υπήρχε και ο μάγος-γιατρός που θυμίζει τον πρωτόγονο θεραπευτή που ενεργούσε ως προφήτης και μάντης» [σελ. 78]

«Ο Ηρόδικος διέταζε με πάθος εξαντλητικούς περιπάτους και επεδίωκε να να εξαλείψει τον πυρετό με τρέξιμο, ρίξιμο δίσκου και τρίψεις» (1) [σελ. 136]

«Ο Ευρυφών ο Κνίδιος έχει την γνώμη ότι οι αρρώστιες προκαλούνται κατά τον ακόλουθο τρόπο: Όταν, λέει, η κοιλιά δεν εκκενώνει την τροφή που έχει λάβει, δημιουργούνται τα περισσώματα, τα οποία, όταν μεταφερθούν προς τα πάνω, στο κεφάλι, προκαλούν τις νόσους. Όταν όμως η κοιλιά είναι άδεια και καθαρή, η πέψη γίνεται όπως πρέπει· όταν όμως δεν είναι έτσι, τότε συμβαίνουν αυτά που ειπώθηκαν παραπάνω» (2), [σελ. 156]

«Ο Κτησίας απέδειξε μεταξύ των άλλων και ότι η θανατηφόρα δράση του λευκού ελλεβόρου κατά την εποχή του παππού και του πατέρα του οφειλόνταν σε λανθασμένη δοσολογία και ότι οι γιατροί έπρεπε πρώτα να μάθουν πρώτα την ακίνδυνη εφαρμογή της»  [σελ. 161]

«Ας θυμηθούμε ότι ο γιατρός μπορούσε να ασκήσει την χειρωνακτική εργασία του ή την τέχνη του παντού και σε κάθε εποχή χωρίς απόδειξη μόρφωσης, εξετάσεων ή επίσημης αδείας. Από κοινωνική άποψη βρισκόνταν στην ίδια βαθμίδα όπως και οι άλλοι χειρωνάκτες.» [σελ. 165]

«...στην κλασσική Ελλάδα δεν υπήρχε γιατρός με ειδικότητα» [σελ. 167]

«Ο Ηράκλειτος προκατέλαβε, κατά κάποιον τρόπο, ένα έργο του Μολιέρου, καθώς καταφέρεται εναντίων των «αναξιοπρεπών γιατρών», οι οποίοι βασάνιζαν τους ασθενείς με «τομές και καυτήρια» και για τις πράξεις τους αυτές αξίωναν και αμοιβή» (3) [σελ. 170]

«Στο ιπποκρατικό έργο Περί Τέχνης δίδονται συμβουλές στους γιατρούς ότι δεν πρέπει να ασχολούνται με «όσους έχουν νικηθεί εντελώς από την αρρώστια» γνωρίζοντας ότι η ιατρική δεν μπορεί να αντιμετωπίσει αυτές τις περιπτώσεις (4). Ακόμη και ο φιλόσοφος Ζήνων (336 -264 π.Χ.), ο ιδρυτής της Στοάς, απαγχονίστηκε μόνος του εξ αιτίας ενός σπασμένου δαχτύλου» [σελ. 171]

«Δίχως άλλο οι Ιπποκρατικοί ασχολούνταν μόνο με τις πιθανώς ιάσιμες ασθένειες, «όταν όμως η φύση ανθίσταται, όλα είναι μάταια»» (5) [σελ. 199]

«Όταν σε περίπτωση μελαγχολίας και νεφρικών παθήσεων εμφανιστούν αιμοροΐδες, αυτό είναι καλό» (6) [σελ. 199]

«Οι φαρμακοπώλαι πουλούσαν φαρμακευτικά βότανα είτε ως πλανόδιοι είτε εγκατεστημένοι σε μόνιμα καταστήματα. Είχαν κακή φήμη, επειδή με αγύρτικη και απατεωνίστικη συμπεριφορά εξέθεταν προς πώληση όχι μόνο γνήσιες πρώτες ύλες φαρμάκων αλλά και μυστηριώδη φάρμακα για ομορφιά., ερωτικά φίλτρα, απόκρυφα φάρμακα και δηλητήρια. Και οι δύο, οι ριζοτόμοι και φαρμακοπώλαι, προβάλλονται έντονα και με θράσσος ως αυτόκλητοι θεραπευτές, κυρίως εκεί όπου μπορούσαν να κερδοσκοπήσουν πάνω στις προλήψεις του απλού λαού» [σελ. 201]

«Οι αιμορραγίες [από τους ιπποκρατικούς] καταπολεμούνταν ακόμη και με φλεβοτομία μέχρι λιποθυμίας» [σελ. 205]

«...με το τεχνητό τράβηγμα του αίματος έπρεπε να αναχαιτισθεί η εισροή αίματος στο τόπο της αιμορραγίας» (7) [σελ. 241]

«Ο συγγραφέας της πραγματείας Περί αγμών δεν μιλά μόνο ειρωνικότατα για την απατεωνίστικη συμπεριφορά κάποιων γιατρών, αλλά και ανανγωρίζει με παρησσία δικά του λάθη. Κυρίως όμως το έργο αυτό ασκεί πολεμική μέσω της καθαρής αμεροληψίας του. Στο πρώτο κεφάλαιό του διαβάζουμε: «Δεν είναι λοιπόν καμιά σπουδαία υπόθεση να χειρισθείς ένα σπασμένο χέρι: είναι, για να το πω έτσι, δουλειά του κάθε γιατρού· εγώ όμως είμαι υποχρεωμένος να γράψω για το θέμα αυτό περισσότερα, γιατί γνωρίζω γιατρούς που θεωρήθηκαν σοφοί επειδή έδωσαν κάποιες συγκεκριμένες θέσεις στο χέρι κατά την επίδεση, εξαιτίας των οποίων θα έπρεπε μάλλον να θεωρηθούν αμαθείς. Και πολλά άλλα, άλλωστε, σ’ αυτήν την τέχνη κρίνονται με αυτόν τον τρόπο, γιατί οι άνθρωποι είναι προτιμότεροι να παινέψουν περισσότερο το ασυνήθιστο, κι ας μην ξέρουν ακόμη αν κάνει καλό, παρά το συνηθισμένο, για το οποίο ήδη ξέρουν ότι κάνει καλό· το παράξενο μάλλον παρά το φανερό ολοφάνερο. Πρέπει λοιπόν από τη μια να συζητήσω τα σφάλματα των γιατρών από τα οποία θέλω να τους αποτρέψω... » [σσ. 205-206]

«Ο Ηρόφιλος πρέπει να υπήρξε -εκτός από μεμονωμένες εξαιρέσεις- ο πρώτος γιατρός της αρχαιότητας, ο οποίος διαμέλισε ανθρώπινο πτώμα. Σύμφωνα με τη διήγηση του Τερτυλλιανού (περ. 160-220 μ.Χ.) πρέπει να είχε διενεργήσει ανατομές σε εξακόσια περίπου πτώματα. Ο Τερτυλλιανός διηγείται επί πλέον, ότι την εποχή εκείνη στην Αλεξάνδρεια πραγματοποιήθηκαν ανατομές ακόμη και σε ζωντανούς εγκληματίες καταδικασμένους σε θάνατο» (8) [σελ. 228]

«Οι οδοντιατρικές προσθέσεις που ανακαλύφθησαν -ένα μέρος τους είχε τοποθετηθεί σε υγιή δόντια- εξυπηρετούσαν κυρίως κοσμητικούς σκοπούς. Ένας καλός ρήτορας δεν μπορούσε την εποχή εκείνη (7ος π.Χ.) δεν μπορούσε να ανεχθεί κανένα κενό στα δόντια του. Μια τεχνητή οδοντοστοιχία του 7ου αιώνα π.Χ. φέρει δίπλα στα ανθρώπινα δόντια, τα οποία ίσως εξήχθησαν ίσως από σκλάβους ή από αρρώστους, και ένα δόντι βοδιού, το οποίο με κατάλληλη επεξεργασία απέκτησε τη μορφή δύο ανθρώπινων δοντιών» [σελ. 253]

«Ανάμεσα στους θεραπευτές που μετανάστευσαν στην Ρώμη υπήρχαν και οι γιατροί με ελάχιστη φιλοσοφική μόρφωση, και ακόμη περισσότερο ύποπτα άτομα με κατώτερης ποιότητας παιδεία. Αποδεικτικά των προσόντων δεν απαιτούνταν τότε ακόμη στη Ρώμη. Κάθε ένας που μπορούσε να φλεβοτομεί, να βγάζει δόντια και να χειρουργεί τύλους τιτλοφορούνταν γιατρός. Οι «γιατροί» αυτοί επιδείκνυαν την τέχνη τους σε παραπήγματα, όπου και εξέθεταν φάρμακα προς πώληση. Η κατ’ αρχήν φιλική υποδοχή εκ μέρους των Ρωμαίων σύντομα μεταβλήθηκε σε αποστροφή και μίσος για τους ξένους» [σελ. 260]

«Ο πρώτος Έλληνας γιατρός στην Ρώμη, το όνομα του οποίου είναι γνωστό, υπήρξε ο Αρχάγαθος (= «η καλή αρχή»), ο οποίος μετανάστευσε εκεί από την Πελοπόννησο το 219 π.Χ. Εξ αιτίας της μεγάλης ικανότητάς του στη θεραπεία των τραυμάτων και των ελκών απέκτησε την αναγνώριση και την εμπιστοσύνη της κοινωνίας της Ρώμης. Του δόθηκε το προσωνύμιο vulnerarius (= «τραυματολόγος»), του απονεμήθηκε ο τίτλος του Ρωμαίου πολίτη και κτίσθηκε γι’ αυτόν ένα θεραπευτήριο σε μια πολυσύχναστη πλατεία της πόλης. Ενθαρρυμένος από όλα αυτά αποτολμούσε όλο και μεγαλύτερες επεμβάσεις. Οι τομές όμως και οι καυτηριασμοί που επιχειρούσε χωρίς την δέουσα επιμέλεια, συνετέλεσαν ώστε τελικά να του δοθεί το ονειδιστικό προσωνύμιο carnifex (= «δήμιος», «εκδορεύς». Ο Αρχάγαθος κάποια στιγμή αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την πόλη ως φυγάδας» [σελ. 262]

«...παρασυρμένος [ο Ασκληπιάδης] από τις επιτυχίες του αποτόλμησε αγύρτικες ενέργειες και επέτρεψε να του αποδίδουν τιμές σαν να ήταν «ο ερχόμενος από τον ουρανό». Έτσι κάποτε διοργάνωσε μια νεκρική πομπή με έναν φαινομενικά νεκρό, τον οποίο στην συνέχεια επανέφερε στην ζωή με θατρινίστικες τσιριμόνιες (9). Δεν είναι λοιπόν καθόλου παράξενο που οι μεταγενέστεροι γιατροί τον παρουσιάζουν ως φτηνό απατεώνα. Ο ακραίος ισχυρισμός του ότι δεν ήθελε να αντιμετωπίζεται ως γιατρός, όταν καμιά φορά αρρώσταινε, τελικά επαληθεύτηκε: Πέθαινε ηλικιωμένος το 56 π.Χ. πέφτοντας από μια σκάλα. (10)» [σελ. 268]

«Ο Θεσσαλός απέρριπτε κάθε θεωρητική θεμελίωση της ιατρικής. Γι’ αυτό αρκούσαν, κατά την άποψή του, έξι μήνες για να εκμάθει κάποιος την ουσία της «μεθόδου». Το κύριο βάρος της ιατρικής μορφώσεως το έθετε στην διδασκαλία στο κρεβάτι του ασθενούς. ως αναμορφωτής του ιατρικού μαθήματος προπορευόταν της εποχής του. Η αλαζονική όμως και επηρμένη συμπεριφορά και η καυστική κριτική του προς τους γιατρούς του προσέδωσε τη φήμη ενός ασυνείδητου απατεώνα. Κατά τον Πλίνιο στο επιτύμβιο μνημείο του στην Αππία οδό μνημονευόταν ως «νικητής των γιατρών» (11)» [σελ. 271]

«Σε περιπτώσεις ισχυρών πονοκεφάλων ο Αρταίος αφαιρούσε αίμα από την μετωπιαία φλέβα ή προκαλούσε αιμορραγία της μύτης. Για τον σκοπό αυτόν δημιουργούσε δόντια σε ένα φτερό χήνας, το οποίο στην συνέχεια το έθετε πολύ βαθιά μέσα στην μύτη, μέχρις ότου αυτή αιμορραγήσει» [σελ. 277]

«Δίπλα σε μια σειρά δοκιμασμένα φάρμακα διαφημίζονταν πολλά σπάνια και περίεργα σκευάσματα, ώστε να ικανοποιούνται εκλεπτυσμένες ανάγκες. Έτσι καταρτίζονταν όλο και περισσότερες συλλογές συνταγών, οι οποίες δεν είχαν καμιά επιστημονική αξία και θα μπορούσαν να εκτιμηθούν απλώς ως παραφυάδες της μόδας. Κάποιες από αυτές τις «σκοτεινές» συνταγές έχουν παρ’ όλα αυτά επιβιώσει για για αιώνες π.χ. Η Αντίδοτος Φιλώνειος , που εφευρέθηκε από τον γιατρό Φίλωνα από την Ταρσό (περ. 50 π.Χ.), η οποία μεταξύ άλλων περιέχει όπιον και υοσκύαμον (12), ή η θηριακή του Ανδρομάχου του πρεσβυτέρου από την Κρήτη, προσωπικού γιατρού του αυτοκράτορα Νέρωνα, ένα γενικό αντίδοτο για όλα τα δηλητήρια, αποτελούμενο από περισσότερα από εξήντα αναμεμιγμένα υλικά, που συνιστούνταν επίσης και σε μολυσματικές ασθένειες (13)» [σελ. 281]

«Μαζί με τις πολυάριθμες επιστημονικές συνταγές, τις οποίες ο Σκριβώνιος Λάργος είτε τις είχε αντλήσει από αρχαίους συγγραφείς είτε τις είχε δοκιμάσει ο ίδιος, η εργασία του περιέχει και πολλά μαγικά, λαϊκά φάρμακα και κομπογιαννίτικα μέσα, και μεταξύ αυτών για παράδειγμα το ήπαρ ενός νεκρού μονομάχου (14). Κάποια αποκρυφιστικά μέσα ο γιατρός αυτός έπρεπε να τα αγοράσει αντί πολλών χρημάτων.» [σελ. 282]

«Το γεγονός ότι υπάρχουν επιπόλαιοι γιατροί, οι οποίο δεν αξίζουν τον χαρακτηρισμό του γιατρού, ο Σκριβώνιος το αποδίδει στην γενική διαφθορά των ηθών. Οι ασθενείς είναι αδιάφοροι και χωρίς κρίση, ενδιαφέρονται μόνο για πολυτελή πράγματα. Έτσι κάθε απατεώνας μπορεί να ονομάζεται γιατρός. Επί πλέον οι θεμελιώδεις προτάσεις της επιστημονικής ιατρικής τείνουν να εξαφανιστούν. Βέβαια ο Σκριβώνιος με κανένα τρόπο δεν παραβλέπει ότι στην ολέθρια εξέλιξη συμβάλλει και ένας αντικειμενικός παράγοντας: Η υπερμεγέθης διεύρυνση της ιατρικής επιστήμης την καθιστά ώστε να μην είναι πλέον εποπτεύσιμη από τον καθένα.» [σελ. 283]

«Για την εκτίμηση της Φυσικής Ιστορίας του Πλινίου πρέπει να λάβουμε υπ’ όψη δύο παραμέτρους: Πρώτον ο Πλίνιος δεν ήταν ούτε φυσικός ερευνητής ούτε γιατρός αλλά στρατιωτικός και πολιτικός· δεύτερον ότι οδηγήθηκε στην μελέτη της φύσεως από την ακόλουθη σκέψη: Όλα συμβαίνουν για χάρη του ανθρώπου, για να τα απολαμβάνει. Η απόπειρα να δείξει κατά πόσον η φύση είναι υποτελής και χρήσιμη στον άνθρωπο, οδήγησε τον Πλήνιο με ακρίβεια στο γλιστερό πάγο της δεισιδαιμονίας και της μαγείας...

Χαρακτηριστική είναι η διάκριση από τον Πλίνιο των θεραπευτικών βοτάνων: 1. Βότανα που έχουν ανακαλυφθεί με θαυμαστό τρόπο (από θεούς ή ημίθεους) (15)...

Ως παράδειγμα για το περιεχόμενο του έργου του Πλινίου παρατίθεται εδώ μια συνταγή: «κατά των ισχυρών πόνων της κύστης και των λίθων βοηιθούν τα ούρα αγριόχοιρου και η κύστη του, όταν τρώγεται ως φαγητό. Ακόμη καλύτερα όμως ενεργούν και τα δύο, όταν πρώτα γίνουν μαλακά με τον καπνό. Η κύστη πρέπει να φαγωθεί μαγειρεμένη, και μάλιστα από γυναίκες (πρέπει να φαγωθεί) η κύστη θηλυκού αγριόχοιρου. Στα συκώτια που βρίσκονται λίθοι ή σκληρύνσεις, που είναι ίδιες με τους λίθους και λευκοί όπως είναι στον οικόσιτο χοίρο, αλλά αν τους πιείς κοπανισμένους και μέσα σε κρασί, οι λίθοι της ουροδόχου κύστης πρέπει να αποβληθούν. Στον αγριόχοιρο τον ίδιο τα ούρα του είναι τόσο ενοχλητικά, ώστε, αν δεν ήταν δικά του, δεν θα είχε αρκετές δυνάμεις για να απομακρυνθεί και θα πάρέμενε σαν αλυσσοδεμένος. Μάλλον τα ούρα του του προκαλούν κάψιμο. Παλιά νεφρά λαγών όταν πίνονται μέσα σε κρασί, συντελλούν στην αποβολή των λίθων της κύστης. Στους μηρούς των χοίρων βρίσκονται, όπως είπα παραπάνω, κόκκαλα, που ο βρασμένος ζωμός τους είναι καλός για ούρηση. Παλιά λειοτριβημένα νεφρά όνου, όταν τα βάλεις σε ανέρωτο κρασί, θεραπεύουν τα πάθη της κύστης. Επίσης οι λειχήνες (ακροχορδόνες) που βρίσκονται στα πόδια των αλόγων συμβάλλουν στην αποβολή των λίθων, όταν τις πει κάποιος επί σαράντα μέρες με κρασί ή μούστο· ωφέλιμη είναι επίσης η τέφρα από τις οπλές των αλόγων μέσα σε κρασί ή νερό, το ίδιο η κοπριά από κατσίκες, ιδιαίτερα από άγριες, σε υδρομέλι, και η στάχτη από τρίχες κατσίκας. Για τον άνθρακα στα γεννητικά όργανα (ωφέλιμα είναι) ο εγκέφαλος και το αίμα αγρίων ή εξημερωμένων χοίρων» (16)» [σσ. 293-294]

«Το μεγαλύτερο τμήμα του πέμπτου βιβλίου το καταλαμβάνει η Φαρμακολογία. Παρ’ που ο Κέλσος προκρίνει διαιτητική θεραπεία, κατανοεί την χρησιμότητα και την αναγκαιότητα της φαρμακευτικής θεραπείας. Διακρίνει τα απλά φάρμακα σε δέκα έξι ομάδες: από τα αιμοστατικά μέχρι αυτά που καθαρίζουν το δέρμα. Υπερτερούν τα φυτικά φάρμακα, ενώ αυτονόητα αντιπροσωπεύονται τα φαρμακευτικά μέσα από ακαθαρσίες (για παράδειγμα ιστοί αράχνης, περιττώματα γάτας, πνεύμονας αλεπούς, ρύπος από γυμναστήρια» [σελ. 299]

«Η Ανατομική του Γαληνού είναι σε πάρα πολλά σημεία της λανθασμένη, ελλιπής και ανακριβής. Κατηγορείται κυρίως επειδή βασίστηκε μόνο στ αποτελέσματα της ανατομής ζώων (πιθήκων, χοίρων, σκύλων, αιγών κ.τ.λ.) και μετέφερε ανεξέλεγκτα τα ευρήματα του στους ανθρώπους (17)» [σελ. 312]

«Η αρχαία διδασκαλία των κρισίμων ημερών έγινε οπωσδήποτε αποδεκτή από τον Γαληνό και αναπτύχθηκε σε ένα ολόκληρο σύστημα. Η έβδομη μέρα θεωρείται η σημαντικότερη, αφού κατ’ αυτήν εμφανίζονται οι ισχυρότατες και ευνοϊκότατες κρίσεις (18). ο Γαληνός πίστευε ότι αυτή η αριθμητική νομιμοποίηση της εξελίξεως της ασθενείας ανάγεται στην επίδραση των ουρανίων σωμάτων» [σελ. 314]

«Ο Ξενοκράτης ο Αφροδισιεύς (περ. 70 μ.Χ.) δέχεται τη σφοδρή επίθεση του Γαληνού, επειδή μεταχειρίστηκε για θεραπευτικούς σκοπούς οτιδήποτε μπορεί να σκεφτεί κανείς από τα ανθρώπινα και ζωικά όργανα και εκκρίματα: «Παραδέχομαι ανοιχτά ότι υπάρχουν πάρα πολλές ζωικές ουσίες και εκκρίμματα, για τα οποία δεν έχω στην διάθεσή μου καμιά πείρα. Ένα πλήθος από αυτές είναι αηδιαστικές, βδελυρές και απαγορευμένες. Δεν γνωρίζω επίσης, πως ο Ξενοκράτης, που έζησε όχι προ αμνημονεύτων χρόνων αλλά την εποχή των πατέρων μας, μπόρεσε να γράψει γι’ αυτές, αφού στο ρωμαϊκό κράτος απαγορευόταν η ανθρωποφαγία. Και ακόμη αυτός περιέγραψε με μεγάλη θρασύτητα, με ποιο τρόπο, σαν από προσωπική εμπειρία, ποιά πάθη μπορούσε να θεραπεύσει με βρώση ανθρώπινου εγκεφάλου, κρέατος, ήπατος ή οστών από το κρανίο, την κνήμη και τα δάκτυλα εν μέρει καμένα εν μέρει όχι, ή τέλος με πόση αίματος. Αυτά είναι μέρη, η χρήση των οποίων, αν και αθέμιτη, δεν είναι πολύ σιχαμερή. Τέτοια όμως είναι η περίπτωση που αφορά τη λήψη (από τον άρρωστο) ιδρώτα, ούρων, ανθρώπινου αίματος, αίματος εμμήνων, αλλά ιδιαίτερα κόπρου, και μάλιστα ο Ξενοκράτης γράφει, τι επίδραση έχει η κόπρος αν επαλειφθεί σε τραύματα κα σε τομές αν καταποθεί. Μιλά ακόμη και για τη λήψη της κυψελίδας των ωτών. Εγώ ποτέ δεν θα τολμούσε να καταπιώ τέτοια πράγματα, ακόμα και με αντάλλαγμα να μην αρρωστήσω ποτέ. Το αηδέστερο όλων αυτών είναι η κόπρος και παρόμοια με αυτήν η πόση των εμμήνων. Κανένας φυσιλογικός άνθρωπος δεν θα τολμούσε να δοκιμάσει ουσίες αυτού του είδους, και εξ ίσου λίγο ότι είναι λιγότερο βδελυρό, δηλαδή την εξωτερική χρήση της κόπρου ή σπερματικού υγρού πάνω στα νοσούντα μέρη του σώματος. Ο Ξενοκράτης διαχωρίζει με μεγάλη ακρίβεια, με ποιον τρόπο μπορεί να δράσει το σπέρμα καθ’ εαυτό, και με ποιον τρόπο το σπέρμα που εκρέει από τον κολεό ύστερα από συνουσία» (19)» [σσ. 318-319]

«Ακριβώς όπως στην Ελλάδα έτσι και στη Ρώμη η άσκηση της ιατρικής ήταν ένα επάγγελμα ελεύθερο, ανοιχτό στον καθένα. Καμιά κρατική εξέταση ή επίβλεψη δεν ρύθμιζε τη μόρφωση των μελλοντικών γιατρών. Όποιος θεωρούνταν ικανός, μπορούσε να ασκήσει το επάγγελμα του γιατρού. Δεν υπήρχε καμιά σαφής διαχωριστική γραμμή μεταξύ των γιατρών και των απατεώνων. οι μεγαλοφυείς ή πονηροί αγύρτες μπορούσαν να επιτύχουν μεγαλύτερη προσέλευση ασθενών από ότι ο απόφοιτος μια ιατρικής σχολής. η απόλυτη ελευθερία διδασκαλίας, μάθησης και ασκήσεως του επαγγέλματος οδήγησε τελικά στην επιστημονική και ηθική κατάπτωση της ιατρικής τάξεως. Όταν στην ύστερη Αυτοκρατορική εποχή εκδόθηκαν κρατικές οδηγίες για τους σπουδαστές της ιατρικής και τους γιατρούς, η ολέθρια εξέλιξη δεν ήταν πλέον αναστρέψιμη. Οι πολιτικές, κοινωνικές και ηθικές μεταβολές ήταν ήδη ριζικές και παρέσυραν μαζί τους στη δίνη της αποσύνθεσης και την ιατρική.» [σελ. 323-325]

«Εκτός από αυτούς [χειρούργοι και ιατροί] υπήρχαν και οι ιατροσοφιστές, δηλαδή οι θεωρητικοί, οι οποίοι αφιερώνονταν μόνο σε επιστημονικές συζητήσεις, χωρίς οι ίδιοι να μπορούν να θεραπεύσουν ούτε καν απλές ασθένειες» [σελ. 333]

«Μόνο κατά την αυτοκρατορική εποχή διευρύνθηκαν σωστά οι ιατρικές ειδικότητες. Η υπερπλήρωση της τάξης των γιατρών δεν οδήγησε απλώς σε μια επικίνδυνη παρακμή της ιατρικής συμπεριφοράς, αλλά και σε ένα γελείο ανακάτωμα «ειδικών». Οι «ειδικοί» αυτοί όμως, ως επί το πλείστον, σε καμιά περίπτωση δεν ήταν, όπως συμβαίνει σήμερα, διαπρεπείς γιατροί εξειδικευμένοι σε έναν τομέα της επιστήμης τους, αλλά επρόκειτο για απατεώνες και καιροσκόπους ελλιπώς εκπαιδευμένους. Όποιος είχε την ικανότητα, μπορούσε με λίγες γνώσεις να αποκτήσει σε πολύ σύντομο διάστημα μεγάλα πλούτη» [σελ. 333]

«Ο Μαρτιάλης απαριθμεί τους ακόλουθους ψευδο-ειδικευμένους: «Ο Κασκέλιος βγάζει ή προσθέτει δόντια, ο Υγίνος καυτηρίάζει τις τρίχες των βλεφάρων που μεγαλώνουν μέσα στα μάτια, ο Φάνιος θεραπεύει την πρησμένη σταφυλή, χωρίς να την αφαιρέσει, ο Έρως εξαφανίζει τα εγκαύματα από το δέρμα των σκλάβων, και ο Ερμής είναι ο καλύτερος γιατρός για τις κήλες» (20)» [σελ.335]

«Από τον Σκριβώνιο Λάργο και άλλους συγγραφείς γνωρίζουμε ότι υπήρχαν και αγύρτισσες μαίες και ηλικιωμένες κυρίες, οι οποίες επινοούσαν διάφορα φαρμακευτικά σκευάσματα και φάρμακα για ομορφιά και τα πουλούσαν ακριβά· αυτές κερδοσκοπούσαν εκμεταλλευόμενες ολοφάνερα την δεισιδαιμονία των πελατισσών τους.

Περιθωριακά πρέπει να μνημονευτούν ακόμη και tractatrices (=«μαλάκτριες», μασσέρ») και οι sagae (= «μαστρωποί»). Οι πρώτες ήταν σκλάβες ή απελεύθερες, οι οποίες εκτελούσαν θεραπευτικό μασσάζ. Απεναντίας οι sagae βρίσκονταν στην κατώτερη βαθμίδα του ρωμαϊκού πληθυσμού· αυτές πουλούσαν ερωτικά φίλτρα, μέσα για άμβλωση και δηλητήρια, και θεωρούνταν έμπειρες στη μαγγανεία και τη μαγεία. Κατά τον Σουητώνιο ο Νέρων είχε στην υπηρεσία του τη δηλητηριάστρια Λουκούστα (Lucusta) (21)»[σελ. 342]

«Η πώληση των φαρμάκων από τους ίδιους τους γιατρούς διαμόρφωσε μια επικερδή πηγή εισόδων, συνετέλεσε όμως στη δημιουργία αμφιβόλου ποιότητας καταστημάτων και ευνόησε τις απάτες. Επαινούμενα αγύρτικα απόκρυφα φάρμακα πωλούνταν με πομπώδεις ονομασίες σε υψηλές τιμές. Στα φάρμακα αυτά κατατάσσονται πάλι κυρίως δηλητήρια και αντίδοτα δηλητηρίων, μέσα για αμβλώσεις και κοσμητικά.

Ήδη ο Σκριβώνιος Λάργος παραπονιόταν: «Μερικοί γιατροί είναι όχι μόνο άσχετοι με τους αρχαίους συγγραφείς, αλλά μάλλιστα τολμούν και αυτό, να θέτουν ψεύδη στο στόμα τους... Ο καθένας έχει κυρίως ως στόχο του οτιδήποτε του τύχει χωρίς εργασία, και επί πλέον του παρέχει ελπίδες για υπόληψη και κέρδος. Επομένως ο κάθε ένας ασκεί την ιατρική ανάλογα με την επιθυμία του (22)». Ο Γαληνός επικρίνει την απληστία των συναδέλφων του ακόμη σαφέστερα: «Ανάμεσα στους κλέφτες και στους γιατρούς δεν υπάρχει καμιά διαφορά, αφού εκείνοι κάνουν τις κακές πράξεις του στα όρη, αυτοί στη Ρώμη» (23)» [σελ. 343-344]

«Αυτό το αναμφισβήτητο κακό το ενθάρρυναν μερικοί πρακτικοί θεραπευτές, με το να εκδώσουν κάποια βιβλία συνταγών, τα οποία όμως περιείχαν απολύτως ανύπαρκτα φάρμακα. Ένας άγνωστος συγγραφέας του 4ου αιώνα μ.Χ., ο οποίος οικειοποιήθηκε το όνομα του συγγραφέα της περίφημης Φυσικής Ιστορίας, συγκρότησε μια συλλογή συνταγών με τον τίτλο Medicina Plinii Secundi iunioris. Ήδη στην εισαγωγή αποκαλύπτεται η διάθεση του Ψευτο-Πλινίου, η οποία είναι εχθρική προς τους γιατρούς: «μου συνέβη συχνά, όταν αρρώσταινα στα ταξίδια εγώ ή οι δικοί μου, να γνωρίσω τις ποικίλες απάτες των γιατρών. Κάποιοι πουλούσαν σε αθέμιτες τιμές φάρμακα εντελώς κατώτερης αξίας, άλλοι ριψοκινδύνευαν τη ζωή των ασθενών τους για το κέρδος, άλλοι δεν γνώριζαν να θεραπεύουν. Επίσης έω αντιληφθεί ότι κάποιοι σκοπεύουν σ’ αυτό, τις αδιαθεσίες που μπορεί να περάσουν σε πολύ λίγες μέρες ή και ώρες, να τις αφήνουν να τραβούν επί μακρό διάστημα, ούτως ώστε να έχουν την δυνατότητα να αντλούν χρήματα για περισσότερο χρόνο από τους ασθενείς τους./Συνεπώς οι γιατροί είναι χειρότεροι από τις ασθένειες. (24)»

Από τη συζήτηση σχετικά με τα αντίδοτα προκύπτουν ακόμη πιο βαριές κατηγορίες για τους αγύρτες: «Οι γιατροί επαινούν το αντίδοτο του Μιθριδάτη κια παραθέτουν ποικίλες συνταγές του. Για να συστήσουν αυτό το δαπανηρό μίγμα, εξ αιτίας της σπανιότητάς του, απαιτούσαν υπέρογκες τιμές. Δέχονται να τους πληρώσουν 20 σηστερσίους για μια λίμπρα (=δώδεκα ουγγιές). Εκμεταλλεύονται την ευπιστία αυτών των ατύχων ασθενών με τέτοια πονηριά, ώστε να τους πείθουν να αγοράζουν πράγματα, τα οποία μόνο βλάπτουν· επειδή κάποια από αυτά βλάπτουν το στομάχι, άλλα προκαλούν ισχυρό πονοκέφαλο, άλλα προξενούν ωχρότητα και αδυναμία του σώματος, Εξ αιτίας αυτού συχνά συμβαίνει οι άρρωστοι , που έχουν χρησιμοποιήσει τα αντίδοτα τέτοιων ανθρώπων, να πεθαίνουν γρηγορότερα, σαν να είχαν πάθει δηλητηρίαση (25)»

Οι θεραπευτικές υποδείξεις που συνιστούσαν από αυτούς τους ιατρικώς αδαείς ήταν από μόνες τους αμφίβολες, αν όχι εντελώς απατεωνίστικες. Ενεντίον του πόνου της κεφαλής ο Ψευδο-Πλίνιος συνιστά: «Ωφελεί επίσης και το να δεθεί στον λαιμό του ασθενούς το κόκαλο του κρανίου ενός γύπα (26)». Για τον βήχα σημειώνεται συχνά: «Σάλιο αλόγου, όταν πίνεται επί τρεις μέρες, θεραπεύει τον βήχα. Το φάρμακο αυτό σκοτώνει το άλογο, τον άνθρωπο όμως τον καθιστά υγιή (27)». Οι στεναχώριες εξαφανίζονται, όταν τοποθετηθεί στην περιοχή της καρδιάς ένα μικρό σκυλάκι που ακόμη θυλάζει· τότε η ασθένεια μεταβιβάζεται στο ζώο (28). Μια συνταγή κατά του ικτέρου ορίζει: «Περίττωμα ενός πώλου όνου, που έχει αφοδεύσει για πρώτη φορά, τόσο όσο ένα φασόλι, να πίνεται με κρασί. Αυτό βοηθά τον ασθενή μέσα σε τρεις μέρες. Ομοίως ενεργεί και το περίττωμα ενός πώλου όνου, χορηγούμενο σύμφωνα με την ίδια συνταγή (29)».

Την αγυρτεία των γιατρών αυτών δεν την επικρίνουν μόνο συγγραφείς, όπως ο Ιουβενάλης, ο Μαρτιάλης και ο Πλίνιος· ο ίδιος ο αυτοκράτορας Αδριανός δημοσίευση έναν λίβελο εναντίον της ιατρικής απάτης. Συνεπεία όλων των παραπάνω άρχισε στην ύστερη Ρώμη η κατάπτωση της τάξης των γιατρών, οι οποίοι μόλις προ ολίγου είχαν αποκτήσει κύρος και εκτίμηση.» [σσ. 344 - 346]

«Ως παράδειγμα ψευδο-επιστημονικού κακοτεχνήματος του 3ου αιώνα μ.Χ. πρέπει να μνημονευτεί το ιατρικό διδακτικό ποίημα De medicina praecepta saluberrima (=Συνταγές για άκρως θεραπευτικά φάρμακα) του Κοΐντου Σερήνου Σαμόκινου (πατέρα), ο οποίος απαγχονίστηκε το 211 μ.Χ. κατ’ εντολήν του αυτοκράτορα Καρακάλλα, επειδή υποτίθεται συμβούλευε τη χρήση μαγικών θεραπευτικών μέσων. Το συνταγολόγιο αυτό, που συγκροτείται από 1107 εξαμέτρους, γράφτηκε, κατά τη δήλωση του συγγραφέα του, προορισμένο για τους φτωχούς. Δίπλα σε χρήσιμες συνταγές περιέχει και σκευάσματα από το «φαρμακείο των ακαθαρσιών» και μαγικές διαδικασίες. Ο Σαμόνικος συμβουλεύει το φόρεμα φυλακτών με το διαβόητο μαγικό τίτλο «Abracadabra», ο οποίος πρέπει να γραφτεί κατά τον ακόλουθο τρόπο (30):

 ABRACADABRA

  ABRACADABR

   ABRACADAB

    ABRACADA

    ABRACAD

     ABRACA

      ABRAC

      ABRA

      ABR

       AB

        A» [σελ.360]

«Ο Πρισκιανός δεν μπορεί όμως να αποδεσμευτεί εντελώς από τα αγαπημένα από το λαό δεισιδαιμονικά φάρμακα και επικαλείται επ’ αυτού μερικούς μεγάλους προκατόχους του.

Στον 4ο αιώνα π.Χ. ανήκει επίσης ο Σέξτος Εμπειρικός Πλάκιτος Παπυριένσις (Sextus Placitus Papyriensis) το σύγγραμμα του οποίου πραγματεύεται αποκλειστικά ζωικά βοηθήματα (31). Αυτή, η στην ουσία χωρίς σημασία, συλλογή συνταγών υπήρξε τόσο δημοφιλής, ώστε δημοσιεύτηκαν γερμανικές μεταφράσεις της ακόμη και τον 16ο και τον 17ο αιώνα.

Όπως ο Βιντικιανός ο Αφρικανός, έτσι και ο Μάρκελλος ο Εμπειρικός από το Μπορντώ (Burdigala) υπήρξε χριστιανός. Κατά την βασιλεία του Θεοδοσίου Α΄ (379-395 μ.Χ.) κατείχε το αξίωμα του «μαγίστρου των οφφικίων» (magister officiorum, κάτι ανάλογο με το αξίωμα του υπουργού των εσωτερικών)· από ποικίλες πηγές συγκρότησε ένα εκτενές φαρμακολογικό σύγγραμμα· (32) στα μαγικά φάρμακα ειδωλολατρικής προελεύσεως προστέθηκαν τώρα παρόμοια της χριστιανοϊουδαικής δεισιδαιμονίας. Έτσι το αγκάθι του σταυρού συνίστατο ως δοκιμασμένο θαυματουργό μέσον, επειδή ο Χριστός στεφανώθηκε με τα αγκάθια αυτά. Επιστημονική αξία έχει η εργασία αυτή μόνο για την ιστορία της Βοτανικής και για την Γλωσσολογία, εξ αίτίας του μεγάλου αριθμού φυτών που καταγράφονται σ’ αυτήν.» [σσ. 362-363]

«Η υστερία (στην πραγματικότητα «πόνος της μήτρας», αφού η λέξη υστερία δηλώνει την μήτρα) με τις πολλαπλές ενοχλήσεις της αποδιδόταν στη μετακίνηση της μήτρας σε ολόκληρο σχεδόν το σώμα της ασθενούς. Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή ήταν και οι θεραπευτικές προτάσεις: Η μήτρα έπρεπε να επαναφερθεί στη φυσιολογική θέση της με μηχανικά μέσα (πίεση, επίδεση) ή με υποκαπνισμούς. Δυσώδεις ατμοί, οι οποίοι επενεργούσαν στη μύτη, σκοπό τους είχαν να εκδιώξουν τη μήτρα από το μέρος που δεν έπρεπε να βρίσκεται· αρωματικές ύλες, οι ατμοί των οποίων ανέρχονταν προς τον κόλπο, έπρεπε να δελεάσουν την μήτρα να επιστρέψει στη θέση που εγκατέλειψε» [σελ. 365]

«Κοντά σ’ αυτά τα χημικά και μηχανικά προληπτικά μέσα [αντισύλληψης] συνιστούσαν και μαγικές πρακτικές, όπως φάγωμα της μήτρας θυληκού μουλαριού ή επάλειψη του σώματος με αίμα εμμήνων (33)» [σελ. 367]

«Οι αρχαίοι Έλληνες -βάζοντας κατά μέρος τις εξαιρέσεις- επιδείκνυαν στους ηλικιωμένους μικρό σεβασμό· γι’ αυτούς τα γηρατειά ήταν μια δυσχερής υπόθεση... Η αρχαία ιατρική δεν μας έχει κληροδοτήσει καμιά συνολική παρουσίαση των ασθενειών της γεροντικής ηλικίας.» [σελ. 372]

«Στον Κέλσο εντοπίζουμε ως θεραπευτικές μεθόδους αφ’ ετέρου δραστικές μεθόδους, όπως άσκηση βίας, δεσμά, παραμονή στο σκοτάδι, μαστιγώματα, βύθιση σε νερό, αιφνίδια κατάβρεξη με νερό, πείνα, και μέθοδος πρόκλησης σοκ, ώστε με τον τρόμο και τον φόβο η ψυχή να συγκλονιστεί ισχυρά· από όλα αυτά αναμενόταν μια θεραπευτική δράση (34)» [σελ. 378]

«Εδώ πρέπει για ακόμη μια φορά να υπομνήσουμε ότι στην αρχαιότητα ήταν ανεκτή η έκθεση νεογεννήτων και η παιδοκτονία. Ότι η στάση αυτή δεν επέτρεπε να δημιουργηθεί ιδιαίτερη Παιδιατρική, είναι ολοφάνερο χωρίς περισσότερη επιχειρηματολογία» [σελ. 368]

«Στην Αρχαιότητα αλλά και στο Μεσαίωνα κάθε επιδημική νόσος με υψηλή θνησιμότητα χαρακτηριζόταν πανώλη ή λοιμός. Επίσης το όνομα «λέπρα» αρχικά ήταν ένας γενικός χαρακτηρισμός για κάθε είδος παραμορφωτικές δερματικές ασθένειες.» [σελ. 353]

Σημειώσεις

01. Βλ. Φιλόστρατος, Περί γυμναστικής 14 κ.ε. [εκδ. J. Junthner, Philostratos, Uber Gymnastik (Sammlung wissenschaftlicher Kommentare zu griechischen und romischen Schriftstellern), Leipzig - Berlin 1909, σσ. 144, 22. κ.ε.]

02. Βλ. Anonymus Londinensis IV 31-40 [σ. 33 Jones]· πρβ.Grensemann, Knidische Medizin, t. 1, s. 11, αποσπ. 8, στίχοι 1-7

03. Σχετικά με την άποψη αυτή του Ηρακλείτου βλ. σσ. 82-83

04. Βλ. Ιπποκράτης, Περί Τέχνης 3 VI 4, 13-6, 5 L. =CMG I/1, σσ.10, 21-11,1] (Μτφρ.: Ομάδα Κάκτου)

05. Πρβ. Ιπποκράτης, Περί Τέχνης 8 [VI 12, 14 κ.ε. L. = CMG I/1, σ. 14,1 κ.ε.]

06. Βλ. Ιπποκράτης, Αφορισμοί 6, 11 [ΙV 566, 5-6L]

07. Στην περίπτωση αυτή πραγματικά ο «διάβολος εκδιωκόταν με τον Βεελζεβούλ»

08. Βλ. Tertullianus, De anima 10, 4 [σ. 13 Waszink] =Ηρόφιλος, απόσπ. 66 von Staden. Η πληροφορία για ανατομές ζωντανών εγκληματιών στην Αλεξάνδρεια καταγράφεται και στο έργο του Κέλσου, De medicina I., Prohoemium, 23-26 [CML I, σ. 21, 12-27]

09. Βλ. Απουλήϊος, Florida 19· βλ. και Gumpert, Asclepiadis Bithyni fragmenta, σ. 160

10. Βλ. Πλίνιος, Naturalis historia 7, 124 (37) [II 31, 5-8 Ian-Mayhoff]

11. Βλ. Πλίνιος, Naturalis historia 29,9 (4) [IV 371, 4-5 Ian - Mayhoff] («iatronicen»)

12. Για την Αντίδοτον του Φίλωνα βλ. Γαληνός, Περί συνθέσεως φαρμάκων των κατά τόπους 9, 4 [XIII 267, 11-269, 2K.]= U.C. Bussemaker, Poetarum de re physica et medica reliquiae, Paris 1862, σσ. 91 κ.ε.

13. Η θηριακή του Ανδρομάχου, γραμμένη εμμέτρως, έχει εκδοθεί από τον E. Heitsch, Die griechische Dichterfragmente der romiscchen Kaiserzeit [Abhandlungen den Akademie der Wissenschaften in Gottingen, Philol. - histor. Kl. Dritte Folge, Nr. 58], τ. 2, Gottingen 1964, σσ. 7-15

14. Βλ. Σκριβώνιος Λάργος, Compositiones 17 [σ. 20, 26-30 Sconocchia]

15. Βλ. Πλίνιος, Naturalis historia 25, 26 (8) κ.ε. [IV 124, 18 κ.ε. Ian - Mayhoff]

16. Βλ. Πλίνιος  Naturalis historia 28, 212-213 (60) [IV 347, 16 κ.ε. Ian - Mayhoff]

17. Συστηματική έκθεση των ανατομικών γνώσεων του Γαληνού γίνεται στο δεκαπεντάβιβλο σύγγραμμά του Περί ανατομικών εγχειρήσεων

18. Βλ. Γαληνός, Περί Κρίσεων και Περί κρισίμων ημερών

19. Βλ. Γαληνός, Περί Κράσεως και δυνάμεως των απλών φαρμάκων 10, 1 [XII 248, 5-250, 4 K]

20. Βλ. Μαρτιάλης, Επιγράμματα 10, 56

21. Βλ. Σουητώνιος, Οι Βίοι των Καισάρων, Νέρων 6, 33

22. Βλ. Σκριβώνιος Λάργος, Compositiones, epist. 9-10 [σ. 4, 5 κ.ε. Sconocchia]

23. Βλ. Γαληνός, Περί του προγινώσκειν 4 [XIV 622, 12-15 K.]

24. Βλ. [Πλίνιος Σεκούνδος ο νεότερος], De Medicina, Prologus 1 [CML III, σ. 4, 1-8)

25. Βλ. [Πλίνιος Σεκούνδος ο νεότερος], De Medicina, 3, 33 [CML III, σ. 93, 9-16)

26. Βλ. [Πλίνιος Σεκούνδος ο νεότερος], De Medicina, 1, 1 [CML III, σ. 8, 13-14)

27. Βλ. [Πλίνιος Σεκούνδος ο νεότερος], De Medicina, 1, 24 [CML III, σ. 31, 5-6)

28. Βλ. [Πλίνιος Σεκούνδος ο νεότερος], De Medicina, 2, 4 [CML III, σ. 38, 8-9)

29.Βλ. [Πλίνιος Σεκούνδος ο νεότερος], De Medicina, 3,23 1 [CML III, σ. 86, 3-5)

30. Βλ. Κόϊοντος Σερήνος, Liber medivinalis 51 [CML II/3, σ. 45, στιχ. 935]

31. Πρόκειται για το έργο De medicamentis ex animalibus, pecoribus et bestiis vel avibus

32. Το σύγγραμμα αυτό φέρει τον τίτλο De medicamentis· βλ. M. Niedermann (εκδ.),Marcelli medicamentis [CML V], Lipsiae et Berolini 1916

33. Βλ. Σωρανός, Περί γυναικείων 1, 19 [CMG IV, σσ. 46, 6-47, 20] (τμήμα του κεφαλαίου: «Εἰ φθορίοις καὶ ἀτοκίοις χρηστέον καὶ πῶς»)

34. Πρόκειται για θεραπευτικές υποδείξεις διάσπαρτες στα κεφάλαια του έργου του Κέλσου, τα οποία αφορούν τα ψυχικά νοσήματα.

Πηγή: Η ιατρική στην αρχαιότητα, Ελλάδα - Ρώμη - Βυζάντιο - Η ιατρική στη Βίβλο και το Ταλμούδ, Kurt Pollak, Μετάφραση Αιμίλιος Δημ. Μαυρούδης, Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 2005

«Ο Μάρκος Πόρκιος Κάτω (Marcus Porcius Cato), ένας γνήσιος Ρωμαίος της παλαιάς γενιάς, υπήρξε μανιώδης εχθρός του Ελληνισμού που διαρκώς κέρδιζε έδαφος. Έγραφε προς τον υιό του: «Σχετικά με αυτούς τους Έλληνες θα κάνω λόγο, γιέ μου, στο κατάλληλο σημείο, ποια εμπειρία είχα στην Αθήνα και πόσο καλό είναι να συμβουλευ»»

«...ο Ασκληπιάδης συνιστούσε ως θεραπευτικά μέσα τα ακόλουθα: Αποχή από φαγητό, ορισμένα διατροφικά σχήματα (για παράδειγμα απαγόρευση βρώσης κρέατος σε περιπτώσεις επιληψίας...)» 267

ΠΗΓΕΣ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑΣ

Εγκυκλοπαίδειες

1. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμοι Ιστ΄, Ιη΄

Περιοδικά

1. Αερόπος, τεύχος 51

2. Δαυλός, τεύχος 240, 280, 281, 282

3. Τρίτο Μάτι, τεύχη 95, 109, 142

4. Panzer, τεύχος 31

Βιβλία

01. Η ιατρική στην αρχαιότητα, Ελλάδα - Ρώμη - Βυζάντιο - Η ιατρική στη Βίβλο και το Ταλμούδ, Kurt Pollak, Μετάφραση Αιμίλιος Δημ. Μαυρούδης, Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 2005

02. Πηδάλιον της Νοητής Νηός της Μίας Αγίας Καθολικής και Αποστολικής των Ορθοδόξων Εκκλησίας, Εκδοτικός Οίκος Αστήρ, Αλ. & Ε. Παπαδημητρίου, Αθήναι, 1976

03. Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας, Κλήμεντος Αλεξανδρέως Άπαντα τα Έργα 2, Παιδαγωγός, Πατερικές Εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς», Επόπτης Παναγιώτης Κ. Χρήστου Καθηγητής Πανεπιστημίου - Επιμελητής Εκδόσεως Ελευθέριος Γ. Μερετάκης, Πτυχιούχος Θεολογίας, Εκδοτικός Οίκος Ελευθερίου Μερετάκη «Το Βυζάντιον»

04. Ησίοδος, Έργα και Ημέραι, Θεογονία, η Ασπίδα του Ηρακλή, Πρόλογος Δανιήλ Ι. Ιακώβ, Εισαγωγή Μετάφραση, σχόλια Σταύρος Γκιργκένης, εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2001

05. Βυζαντινός Δόμος, τ. 4

06. Theophanis Chronographia, de Boor, II, Teubner, Lipsae 1885

07. G. Pentogalos-J. Lascaratos, Bulletin of the History of Medicine, 58 (1984)

08. L.J. Bliquez, Two lists of Greek Surgical Instruments and the State of Surgery in Byzantine Times, Symposium on Byzantine Medicine, DOP 38 (1984)

09. Coprus Scriptorum Historiae Byzantinae

10. Ιπποκράτης, Ιατρική Δεοντολογία, τόμος Α΄, Περί Ευσχημοσύνης, Το Βήμα, Αρχαίοι Συγγραφείς, Εκδόσεις Ζήτρος, Εισαγωγή Μετάφραση Σχόλια: Δημήτριος Λυπουρλής

11. Η αναβίωση της Αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας, Ρ. Αναστασάκης, Μ. Βερέττας, Μ. Δημόπουλος, Μ. Καλόπουλος. Μ. Κιουλαφά, Π. Μαρίνης, Χ. Μήνη, Στ. Μυτιληναίος, Γ. Σπυρόπουλος, Ο. Τουτουνζή, Γ. Τσαγκρινός, Εισαγωγή Εύα Αυλίδου, Εκδόσεις Αρχέτυπο, Έκδοση Α΄ Απρίλιος 2002, Θεσσαλονίκη

12. Ιπποκράτης, Ιατρικά Θέματα, Εισαγωγή, τόμος Α΄, Εκδόσεις Ζήτρος, Αρχαίοι Συγγραφείς, Εφημερίδα «Το Βήμα», σχόλια Δημήτριος Λυπουρλής

Εφημερίδες

1. Το Βήμα, Παρασκευή 28 Μαρτίου 2008, σελ. Α13

Διαδίκτυο

1. http://www.hellenicreligion.gr/doc/lathosdiagnosi.htm

Τηλεοπτικοί Σταθμοί

1. «Οι Σάρκες του Σίβα», Ντοκιμαντέρ, ΕΤ1, εκπομπή «Εξάντας», Πέμπτη 28 Ιουνίου 2008

Επιπλέον Βιβλιογραφία

01. E. Littré, Oeuvres completes d’ Hippocrate

02. Ch. Daremberg, Oeuvres choisies d’ Hppocrate, Paris 1855

03. Ἱπποκράτης, κομιδῇ, Car. H. Th. Reinhold, Αθήνησι 1864

04. J. Ruder, Der Eid und die kurzen Lehrsätze des Hippokrates, Regensburg 1864.

05. Q Körner, Der Eid des Hippokrates, München 1921.

06. J. Hirschberg, Vorlesungen über hippokratische Heilkunde, Leipzig 1922

07. Hippocrates, with an English Translation by W H. S. Jones. Loeb Classical Library, τόμ. 1, London 1923

08. W H. S. Jones, The Doctor’ s Oath. The Early Forms of the Hippocratic Oath, Cambridge 1924.

09. J. L. Heiberg, Hippocratis Opera, Upsiae et Berolini 1927.

10. E. Hoffmann, Der hippokratische Eid, Neue Jahrbücher 5 (1929)

11. K. Deichgräber, Die ärztliche Standesethik des hippokratischen Eides, Ouellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Median III 2 (1929) 2(τώρα: Antike Medium, hrsg. von H. Flashar, Wege der Forschung, Darmstadt 1971).

12. S. Nittis, The Hippocratic oath in reference to lithotomy. A new interpetation with historical notes on castration, Bulletin of the History of Medicine 7 (1939)

13. S. Nittis, The authorship and probable date of the Hippocratic oath, Bulletin of the History of Medicine 8 (1940)

14. L. Edelstein, The Hippocratic Oath. Text, Translation and Interpetation, Supplements to the Bulletin of the History of Medicine Nr. 1, Baltimore 1943 (τώρα: Ancient Medicine. Selected Papers of L. Edelstein, ed. by Q Temkin - C.L. Temkin, Baltimore 1967). - Σήμερα και σε γερμανική μετάφραση (του Klaus Bartels) με ένα επίμετρο του H. Diller, Ζυρίχη 1969.

15. F. Büchner, Der Eid des Hippokrates. Die Grundgesätze der ärztlichen Ethik, Freiburg 1945.

16. H. Diller, Κριτική του: L. Edelstein, The Hippocratic Oath στο Gnomon 22 (1950)

17. K.Deichgräber, Professio medici. Zum Vorwort des Scribonius Largus, Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Geistes- und sozialwissenschaftliche Klasse, Mainz 1950, Nr. 9.

18. Ch. Singer, An early parallel to the Hippocratic Oath, Gesnerus 8(1951)

19. Der Eid des Hippokrates. übertragen von O. Schönberger, Gymnasium 59 (1952)

20. M. Bachmann, Die nachwirkungen des hippokratischen Eides- Ein Beitrag zur Geschichte der ärztlichen Ethik, Diss. Wurzburg 1952.

21. K. Deichgräber, Der Hippokratische Eid, Stuttgart 1955 (ανατύπ. I969).

22. J. Steudel, Der hippokratische Eid, Ciba-Zeitschrift 85 (1957) 2841

23. Δ. Λυπουρλής, Ιπποκρατική ιατρική, Θεσσαλονίκη 1972

24. Ch. Lichtenthaeler, Der Eid des Hippokrates, Ursprung und Bedeutung, Köln 1984

25. G. Mottura, II Giuramento di Ippocrate, Roma 1986

26. Μ.Σ. Κιαπόκας, Ιπποκράτης ο Κώος - Ιπποκρατικός Όρκος, Αθήνα 1996

27. Ο Δημήτρης Λυπουρλής στο Βαφοπούλειο, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 143 εξ.

28. Corlieu A: «Les Medecins grecs depuis lenost de Gelien juiqu a la chute de l’ Empire d orient (210-1453)».Paris 1885.

29. Diehl Ch.: «Βυζαντινές Μορφές», Έκδ. Μπεργάδη Αθήνα 1969.

30. Άρχιμ. Δημόπουλος Γ: «Ο Φωστήρ της Καισαρείας». Αθήνα 1964.

31. Κέκης Β: «Μέγας Βασίλειος ο Ιατρός» Άρθρο στο περιοδικό «Σύγχρονη Ιατρική Ενημέρωση». Αθήνα Δεκέμβριος 2001.

32. Κρουμβάχερ Καρ.: «Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας». Έκδ. Βιβλιοθήκης Μαρασλή, Αθήνα 1900.

33. Μαρκέτος Σ: «Λήμματα από το Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό». Έκδ. Εκδοτική Αθηνών.

34. Ricci James V: «Aetios of Amida: The Gyhecologg and Obstetrics of the Vith centyry A.P..». Έκδ. Blakisten Philadelphia 1950.

35. Ρωμανός Κων.: «Ελληνιστικό Ισλάμ». Έκδ. Αλεξάνδρεια Αθήνα 2001.

36. A Singer C - Underwood E.Α «A Short History of Medicine». Έκδ. Blekiston Philadelphia 1950.

37. Σπανδάγος Βαγγ. - Σπανδάγου Ρ. Τραυλού Δ.: «Οι θετικοί Επιστήμονες της Βυζαντινής Εποχής». Έκδ. «Αίθρα», Αθήνα 1996.

38. Vasiliev A.A. : «Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας». Έκδ. Πάπυρος Πρες. Αθήνα.

39. http://exandas.ert.gr/baranasi/eisagogi/oi-sarkes-tou-siba.htm

Αρχαίοι Συγγραφείς

01. Φιλόστρατος, Περί γυμναστικής

02. Anonymus Londinensis IV

03. Ιπποκράτης, Περί Τέχνης, Περί Ιατρικής Δεοντολογίας, Αφορισμοί

04. Κλήμης ο Αλεξανδρινός, Παιδαγωγός

05. Tertullianus, De anima

06. Κέλσου, De medicina I

07. Απουλήϊος, Florida

08. Πλίνιος, Naturalis historia

09. Μέγας Βασίλειος, Όροι κατά πλάτος

10. Ανδρομάχος Θηριακή

11. Σκριβώνιος Λάργος, Compositiones

12. Γαληνός, Περί ανατομικών εγχειρήσεων, Περί Κρίσεων και Περί κρισίμων ημερών, Περί Κράσεως και δυνάμεως των απλών φαρμάκων, Περί συνθέσεως φαρμάκων των κατά τόπους, Περί του προγινώσκειν

13. Μαρτιάλης, Επιγράμματα

14. Σουητώνιος, Οι Βίοι των Καισάρων

15. Ιωάννης Λυδός Περί Αρχών

16. Πλίνιος Σεκούνδος ο νεότερος, De Medicina

17. Κόϊοντος Σερήνος, Liber medivinalis

18. Σωρανός, Περί γυναικείων

19. Ησίοδος, Έργα και Ημέρες

ΑΡΧΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ