ΔΟΥΛΕΙΑ, ΔΟΥΛΟΙ

ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

 Μερικά στοιχεία όσο αφορά τη ζωή και την δουλεία στην Ελληνική αρχαιότητα και την επόμενη περίοδο των Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών χρόνων αλλά και σε πλείστους άλλους λαούς, για να καταλάβει ο αναγνώστης α) ότι δυστυχώς η βία αποτελεί παλιά μάστιγα της ανθρωπότητας β) το λόγο για τον οποίο ο Χριστός ήλθε για να απαλύνει τον πόνο στον κόσμο (2000 και πλέον χρόνια μετά την έλευσή του ο κόσμος ακόμη «πονάει» και το ίδιο θα ισχύει μέχρι τη δεύτερη έλευσή του, όπως μας λέει και η Αποκάλυψη), εφόσον και απλούστατα  ο άνθρωπος αρέσκεται αρκετές φορές να τείνει στην αδικία.

Τα κλασσικά γράμματα έχουν αυτήν ακριβώς τη δύναμη για να επωνυμούνται «κλασσικά»: γίνονται φορέας ποικίλου βιώματος. Άλλωστε και μεταγενέστερα έτσι δεν χρησιμοποιήθηκε ο ελληνικός πολιτισμός; Οι δημιουργοί της αμερικανικής κοινοπολιτείας δεν είχαν ως πρότυπο τους την κλασσική Αθήνα του 5ου αιώνα, όπως σωστά επισημαίνει και ο κ. Μαρίνης; Δεν δικαιολογούν αυτοί οι σπουδαίοι αμερικανοί φιλελεύθεροι τη συνταγματική πρόβλεψη της δουλείας στα πολιτειακά τους κείμενα του 18ου αιώνα, επικαλούμενοι τον αρχαιοελληνικό θεσμό της δουλείας;

ΠΩΣ ΖΟΥΣΑΝ ΟΙ ΔΟΥΛΟΙ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Τα κοινωνικά προβλήματα, που τόσες συζητήσεις προκαλούν στην εποχή μας και εξαντλούν, παντού, ένα μεγάλο μέρος της κρατικής δραστηριότητας, στην αρχαία Ελλάδα εύρισκαν την λύση τους στον θεσμό της δουλείας. Τα δικαιώματα των εργαζομένων, η ανάπαυσής τους, ο συνδικαλισμός ήταν έννοιες άγνωστες κατά την εποχή εκείνη. Στο άρθρο αυτό θα δείτε πως ζούσαν και εργάζονταν οι δούλοι, η μοναδική σχεδόν εργατική τάξη κατά την αρχαιότητα.

(Πηγή Φώτο: Περιοδικό Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 17, άρθρο «Πως ζούσαν οι δούλοι στην αρχαιότητα», Robert Flacelier, σελίδα 24)

Οι αρχαίοι Αθηναίοι μπορούσαν να αφιερώνουν μεγάλο μέρος του χρόνου τους στις πολιτικές υποθέσεις της πόλης τους. Αυτό γινόταν γιατί ήσαν απαλλαγμένοι από κάθε οικονομική δραστηριότητα χάρη στις δύο άλλες τάξεις που υπήρχαν στην κοινωνία της εποχής: στους μετοίκους και στους δούλους.

Η αρχαία πόλη είχε ολοκληρωτική διοίκηση: απέναντι στα μέλη της των οποίων περιορίζει πολύ την ατομική ελευθερία, και περισσότερο, απέναντι στους ξένους, τους οποίους θεωρεί εκ των προτέρων ως εχθρούς. Ο ξένος που ζει σε μια ελληνική πόλη είναι, τις περισσότερες φορές, αιχμάλωτος πολέμου ή δούλος.

Έγχρωμος δούλος της αρχαιότητας με μουσικό όργανο

Στην Σπάρτη γινόταν περιοδικές αποπομπές των ξένων. Η Αθήνα, πιο φιλελεύθερη, επέτρεπε σε πολυάριθμους μη Αθηναίους Έλληνες να διαμένουν το έδαφός της και να απολαμβάνουν τα αξιοσημείωτα προνόμια που η πόλη παρείχε στους κατοίκους της.

Οι ξένοι αυτοί κάτοικοι ονομάζονταν μέτοικοι. Δεν είναι παράδοξο ότι η λέξη αυτή, το ίδιο όπως και η λέξη «βάρβαρος», που χαρακτήριζε τους μη Έλληνες, διατηρήθηκε πολλούς αιώνες με μια υποτιμητική έννοια, χαρακτηριστική της εθνικής υπερηφάνειας της κάθε πόλεως.

Οι περισσότεροι Αθηναίοι μέτοικοι ήσαν Έλληνες. Υπήρχαν όμως ανάμεσά τους και Φοίνικες, Φρύγες, Αιγύπτιοι ακόμη και Άραβες. Ο Ξενοφώντας συμβούλευε τους Αθηναίους να παρέχουν μεγαλύτερες ευκολίες στους μετοίκους. Έτσι εμφανίζεται κάπως σαν πρόδρομος του κοσμοπολιτισμού που κυριαρχούσε στην Αλεξανδρινή εποχή.

Ο μέτοικος ου έπαυε να καταβάλει το «μετοίκιον» (έναν ειδικό φόρο) ή που προσπαθούσε να σφετεριστεί αστικά δικαιώματα μεταβάλλονταν σε δούλο. Η τιμωρία αυτή είναι χαρακτηριστική για την στάση των Ελληνικών πόλεων απέναντι στους ξένους. Οι μέτοικοι όμως δεν μπορούσαν να αναλάβουν όλες τις εργασίες. Πολλοί από αυτούς ήσαν επιχειρηματίες, «αφεντικά», που είχαν στην υπηρεσία τους εργάτες. Οι τελευταίοι αυτοί ήσαν κυρίως δούλοι.

Οι μεγάλοι φιλόσοφοι του Δ΄ αιώνος δέχονταν την δουλεία σαν αναπότρεπτο γεγονός και δεν διαμαρτύρονταν για τον θεσμό. Ο Πλάτων, στους «Νόμους», συνιστά να μην υποδουλώνονται Έλληνες και να γίνεται καλή μεταχείριση των δούλων. Θα δούμε πιο κάτω, ότι τις συστάσεις αυτές τις εμπνεύσθηκε από την ανθρώπινη συμπεριφορά που είχαν οι συμπατριώτες του απέναντι στους υπηρέτες τους. Ο Αριστοτέλης όμως, στα «Πολιτικά» του (κεφάλαια 1 και 2 του πρώτου βιβλίου), εκφράζεται με μεγαλύτερη σκληρότητα. Αναφέρει εκείνους που ισχυρίζονται ότι «μόνο ο νόμος προσδιορίζει την διαφορά ανάμεσα σ’ έναν ελεύθερο άνθρωπο και σ’ ένα δούλο, και ότι η φύσις δεν παίζει κανένα ρόλο». Προσθέτει ακόμη, ότι «η διαφορά αυτή είναι άδικη, εφ’  όσον την δημιούργησε η βία (προπαντός η πολεμική βία)». Αλλά πολύ απέχει από του να συμμερίζεται αυτή την γνώμη, που πρωτοεμφανίστηκε επι των ήμερων του: «Υπάρχουν στο ανθρώπινο γένος», γράφει, «άτομα εξ ίσου κατώτερα από άλλα, όσο και το σώμα είναι κατώτερο της ψυχής ή το ζώο από τον άνθρωπο. Είναι οι άνθρωποι πού προσφέρουν μόνο τις σωματικές τους δυνάμεις. Τα άτομα αυτά είναι προορισμένα από την ίδια την φύση για την δουλεία, γιατί δεν μπορούν να κάνουν τίποτε καλύτερο από το να υπακούουν».

Γράφει ακόμη: «Ο πόλεμος αποτελεί ένα νόμιμο μέσο για την απόκτηση δούλων εφ’ όσον συνεπάγεται το κυνήγι εκείνο που κάνει κανείς στα αγρία θηρία και στους ανθρώπους, οι οποίοι γεννημένοι για την υπακοή, αρνούνται  να υποταγούν».

Το κυνήγι των δούλων γινόταν πραγματικά στην Λακωνία με την ονομασία «κρυπτεία». Αλλά ο Αριστοτέλης αντιλαμβάνεται καλά, ότι η μόνη δικαιολογία της δουλείας είναι η ανάγκη, εφ’ όσον ολόκληρη η οικονομική ζωή των ελληνικών πόλεων βασίζεται στην εργασία των δούλων: «Αν κάθε όργανο μπορούσε, κατά διαταγή, να εργασθεί ,μόνο του, αν η σαΐτα του αργαλειού μπορούσε να υφάνει μόνη της, αν το δοξάρι μπορούσε να κινήσει μόνο επάνω στην λύρα, οι επιχειρηματίες δεν θα είχαν ανάγκη από εργάτες ούτε οι αφέντες από δούλους».

Όπως και στην εποχή του Όμηρου, πρώτη πηγή των δούλων εξακολουθούσε να είναι και τώρα ο πόλεμος. Ένας νικημένος πολεμιστής, στον οποίο χαριζόταν η ζωή, γινόταν δούλος του νικητή του και παρέμενε στην υπηρεσία του, αν οι συγγενείς του δεν είχαν να πληρώσουν τα ανάλογα λύτρα για να τον ελευθερώσουν. Όταν, μια πόλη κυριευόταν, όσοι κάτοικοι παρέμεναν ζωντανοί, μεταβάλλονταν σε δούλους. Αυτή ήταν η τύχη της Εκάβης, της Ανδρομάχης, της Κασσάνδρας.

Και η πειρατεία επίσης, προμήθευε πολλούς δούλους. Ο Εύμαιος αφηγείται, στην «Οδύσσεια», με τι τρόπο Φοίνικες πειρατές, έμποροι και ταυτόχρονα ληστές μικρών παιδιών, τον έκλεψαν μικρό από το ανάκτορο του πατέρα του. Στον 5ο όμως αιώνα, παρ’ όλο που η θαλασσοκρατορία των Αθηνών είχε στην ουσία εξουδετερώσει την πειρατεία, οι πόλεμοι εξακολουθούσαν να γίνονται. Ο Θουκυδίδης, π.χ., αφού ,μας αναφέρει τον τραγικό διάλογο ανάμεσα στους Αθηναίους, και στους κατοίκους της μικρής νήσου Μήλου, που το μόνο τους έγκλημα ήταν ότι επιθυμούσαν να παραμείνουν ουδέτεροι, μας διηγείται με λίγα λόγια την κατάληψη τής Μήλου από μια μοίρα του αθηναϊκού στόλου και καταλήγει: «Οι Αθηναίοι σκότωσαν όλους τους Μηλίους πού ήσαν σε ηλικία να φέρουν οπλισμό και μετέβαλαν σε δούλες όλες τις γυναίκες και τα παιδιά».

Και όμως, οι Μήλιοι ήσαν και αυτοί Έλληνες.

Ακόμη και σε καιρό ειρήνης δεν έλειπαν οι πηγές απ’ όπου μπορούσε κανείς να προμηθευτεί δούλους. Στους βαρβάρους, και ακόμη και στην ίδια την Ελλάδα   (εκτός από την Αττική από την εποχή του Σόλωνα και έπειτα), ο αρχηγός της οικογενείας είχε το δικαίωμα να πουλά τα παιδιά του. Οι έμποροι των «ανθρώπινων υποζυγίων» προμηθεύονταν το εμπόρευμα τους, κυρίως, από την Θράκη, την Καρία και την Φρυγία, όπως εξάγεται από τον μεγάλο αριθμό των δούλων που κατάγονταν από τις τρεις αυτές περιοχές.

Αριστερά: Ο ιπποκόμος που εικονίζεται στον αρχαίο αυτό ελληνικό αμφορέα δεν είχε περισσότερα δικαιώματα από τα άλογα, τα όποια περιποιούνταν. (Πηγή: Περιοδικό Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 17, άρθρο «Πως ζούσαν οι δούλοι στην αρχαιότητα», Robert Flacelier, σελίδα 26)

Δεξιά: Ανάμεσα στις άλλες εργασίες τους, οι δούλες στην αρχαία Ελλάδα μετέφεραν και νερό στο σπίτι. (Πηγή: Περιοδικό Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 17, άρθρο «Πως ζούσαν οι δούλοι στην αρχαιότητα», Robert Flacelier, σελίδα 26)

Στην ίδια την Αθήνα, ο πατέρας, που λόγω πενίας ή εγωισμού δεν επιθυμούσε να αναθρέψει ένα παιδί, είχε το δικαίωμα να το «έκθεσει» μόλις γεννιόταν, δηλαδή να το απόθεση επάνω σε ένα σωρό σκουπίδια. Το νεογέννητο, όταν δεν πέθαινε, περισυνελεγόνταν από κάποιον όπως συνέβη στην περίπτωση του Οιδίποδα και πολλών άλλων ηρώων της αρχαίας Ελλάδος και μεταβάλλονταν σε δούλο!

Ένας φτωχός και άνεργος, που υπέφερε από πείνα, είχε επίσης το δικαίωμα να πουλήσει τον εαυτό του σαν δούλο σ’ έναν αφέντη πού θ’ ανελάμβανε να τον θρέψη. Λέγεται μάλιστα ότι κάποιος γιατρός, ο Μενεκράτης από τις Συρακούσες, δεν δεχόταν να περιποιηθεί ορισμένους άρρωστους που η κατάστασή τους ήταν απελπιστική παρά μόνο υπό τον όρο ότι θα δέχονταν, αν γίνονταν καλά, να γίνουν δούλοι του.    Κάθε   άνθρωπος   πού   χρωστούσε χρήματα και δεν είχε να τα πληρώσει, πουλιόταν ως δούλος, και το αντίτιμο της πωλήσεως παραδίδονταν στον δανειστή του. Το μέτρο αυτό είχε παύσει να ισχύει στην Αθήνα από την εποχή του  Σόλωνα.

Ο Πλάτων είχε το 388 π.Χ. μια δυσάρεστη περιπέτεια: Είχε πάει στην Σικελία να επισκεφθεί τον Διονύσιο των Συρακουσών. Επειδή όμως δεν άρεσε στον τύραννο, τον επεβίβασαν δια της βίας σε ένα πλοίο της Σπάρτης, του οποίου ο πλοίαρχος τον μετέφερε στην Αίγινα όπου τον πούλησε ως δούλο. Ευτυχώς κάποιος Κυρηναίος τον εξαγόρασε και έτσι μπόρεσε να επανέλθει στους φίλους του και την φιλοσοφία.

Πολλές φορές μάλιστα συνέβαινε στην Αττική, στις πόλεις ή και στην ύπαιθρο, να αρπάζονται παιδιά και έφηβοι από τους «ἀδραποδιστὲς» (ληστές ελεύθερων ατόμων). Στην Αθήνα όμως υπήρχε νόμος που τιμωρούσε αυτή την πράξη.

Οι κυριότερες αγορές δούλων υπήρχαν στην Δήλο, στη Χίο, στην Σάμο, στο Βυζάντιο και στην Κύπρο. Στην Αττική υπήρχαν δύο τέτοια σκλαβοπάζαρα: το ένα ήταν στο Σούνιο, και τροφοδοτούσε με εργατικά χέρια τα γειτονικά μεταλλεία του Λαυρίου, και το άλλο στην αγορά των Αθηνών, κάθε μήνα με το νέο φεγγάρι. Οι πωλήσεις γίνονταν με πλειστηριασμό.

Η τιμή των δούλων άλλαζε ανάλογα με την εποχή. Εξαρτιόνταν επίσης, από τις ικανότητες και τα προσόντα κάθε δούλου. Κάθε αιχμάλωτος πολέμου, τον 5^ο αιώνα, ετιμάτο περίπου, με δύο μνες, δηλαδή με διακόσιες δραχμές. Έφτασε σε πέντε μνες προς τα τέλη του 4^ου αιώνα. Ένας χειρωνάκτης πουλιόνταν συνήθως δύο μνες. Οι γυναίκες, κατά κανόνα λίγο ακριβότερα, αλλά ένας ειδικευμένος εργάτης μπορούσε να στοιχίζει από τρεις έως έξη μνες.

Οι δούλοι διακρίνονταν σ’εκείνους που γεννήθηκαν μέσα στο σπίτι του αφέντη τους και σ’ εκείνους που αγοράστηκαν. Οι αφέντες δεν εννοούσαν τους δεσμούς ανάμεσα στους δούλους –που δεν θεωρούνταν πραγματικοί γάμοι- για να εξασφαλίσουν φτηνούς απόγονους δούλους, γιατί ήσαν αναγκασμένοι να συντηρούν τα παιδιά για πολλά χρόνια πριν και αυτά με την σειρά τους γίνουν παραγωγικά. Μόνο για να ευχαριστήσει ένα καλό δούλο του, του επέτρεπε ο αφέντης του να ιδρύσει οικογένεια. Στον «Οικονομικό» του Ξενοφώντος, ο Ισχομάχος λέει «Έδειξα στην νεαρή γυναίκα μου το διαμέρισμα των γυναικών, που μια κλειδωμένη πόρτα χώριζε από εκείνο των ανδρών έστ, ώστε να μην αποκτούν παιδιά χωρίς την άδειά μας. Γιατί στ’ αλήθεια οι καλοί δούλοι, όταν αποκτούν παιδιά, γίνονται ακόμη πιο αφοσιωμένοι, ενώ οι κακοί, μόλις αποκτήσουν οικογένεια, ευκολότερα μπορούν να κάνουν το κακό».

Στην ύπαιθρο, εκτός από τα μεταλλεία του Λαυρίου, δεν υπήρχαν αλλού πολλοί δούλοι, γιατί οι μικροκτηματίες δεν ήταν αρκετά πλούσιοι για να τρέφουν πολλά στόματα. Οι πλούσιοι όμως κτηματίες, όπως ο Ισχομάχος, είχαν πολλούς δούλους, τους οποίους επόπτευε ένας επιστάτης, που ήταν επίσης δούλος. Οι μικροκτηματίες εξ’ άλλου, μπορούσαν να νοικιάσουν δούλους για τις εποχιακές εργασίες τους, γιατί υπήρχαν πολίτες και πλούσιοι μέτοικοι που επένδυαν τα χρήματά τους στην αγορά και στην συντήρηση δούλων, τους οποίους νοίκιαζαν για ορισμένο χρονικό διαστημα.

Τον μεγαλύτερο αριθμό δούλων χρησιμοποιούσε η βιομηχανία της εποχής. Ένα τέτοιο συγκρότημα ήσαν τα μεταλλεία του Λαυρίου, που παρήγαν αργυροφόρο μόλυβδο. Εκεί εργάζονταν επάνω από δέκα χιλιάδες δούλοι. Πολλές φορές ο αριθμός τους έφτανε τις είκοσι χιλιάδες.

Η στοιχειώδης τεχνική της εποχής του ανάγκαζε να εργάζονται με πρωτόγονα εργαλεία, μέσα σε στενές στοές που φωτίζονται από λυχνίες που κάπνιζαν. Ζούσαν στοιβαγμένοι μέσα σε άθλια καταλύματα, χωρίς γυναίκες, για να μην κάνουν παιδιά και επιβαρύνουν την επιχείρηση με συμπληρωματικά έξοδα διατροφής. Επρόκειτο όμως για μια μοναδική στο είδος της συγκέντρωση εργατικών χεριών. Κανένα άλλο εργαστήριο της εποχής δεν χρησιμοποιούσε περισσότερους από εκατόν είκοσι δούλους (όπως το οπλοστάσιο του μετοίκου Κεφάλου, πατέρα του Λυσίου).  

Αρχαία ελληνική παράσταση πού δείχνει ότι οι δούλοι είχαν, πολλές  φορές, ανεκτές συνθήκες ζωής. (Πηγή: Περιοδικό Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 17, άρθρο «Πως ζούσαν οι δούλοι στην αρχαιότητα», Robert Flacelier, σελίδα 27)

Το Αθηναϊκό εμπόριο, με την τόσο ζωηρή κίνηση, απαιτούσε επίσης πολλά εργατικά χέρια, ιδιαίτερα στον Πειραιά για την φόρτωση και Εκφόρτωση πλοίων. Οι φορτοεκφορτωτές αυτοί ήσαν οπωσδήποτε στην πλειοψηφία τους δούλοι. Όσο για τις τράπεζες γνωρίζομε από τους δικανικούς λόγους του Δημοσθένους την περίπτωση δυο δούλων, που τοποθετήθηκαν από τους κυρίους τους σε εμπιστευτικές θέσεις και σταδιοδρόμησαν με επιτυχία. Ο ένας από αυτούς, κάποιος Πασίων, εργαζόταν σε μια τράπεζα και διακρίθηκε για την εργατικότητα του και το επιχειρηματικό πνεύμα του τόσο πολύ, ώστε ο κύριος του τον ελευθέρωσε. Αργότερα, όταν ο Πασίων προσέφερε υπηρεσίες στο κράτος, χάρις στα κεφάλαια που διέθετε, μπόρεσε να αποκτήσει και το δικαίωμα του πολίτη, γεγονός σπάνιο για πρώην δούλο. Όταν πέθανε, το 370, άφησε πίσω του μια χήρα και δυο γιους, είκοσι τεσσάρων και δέκα ετών. Επειδή δεν είχε εμπιστοσύνη στις επιχειρηματικές ικανότητες του μεγάλου, που τον ήξερε για σπάταλο και επιπόλαιο, όρισε στην διαθήκη του διαχειριστή στην τράπεζα του και σε ένα επίσης δικό του εργοστάσιο κατασκευής ασπίδων τον πιστό του υπάλληλο Φορμίωνα, επίσης απελεύθερο. Όρισε επίσης ότι ο Φορμίων έπρεπε να παντρευτεί την χήρα του και να κηδεμονεύει τον μικρότερο γιο  του.  Φυσικά ο  μεγάλος γιος του Πασίωνος προσέβαλε την διαθήκη αυτή στο δικαστήριο. Ή περίπτωση αυτή δείχνει χαρακτηριστικά πώς μερικοί δούλοι με προσόντα μπορούσαν να κατακτήσουν μια αξιοζήλευτη θέση στην κοινωνία της εποχής τους.

Στις πόλεις τις οικιακές εργασίες εκτελούσαν οι δούλοι. Ένας πολίτης εξαιρετικά πλούσιος, ο πολιτικός Νικίας, διέθετε επάνω από χίλιους δούλους, τους οποίους όμως νοίκιαζε, γιατί δεν μπορούσε να τους έχει όλους στο σπίτι του. Σύμφωνα με τα λεγόμενα τού Πλάτωνος, ένας εύπορος Αθηναίος είχε συνήθως πενήντα δούλους. Ο μέσος Αθηναίος είχε περίπου δέκα: ένα θυρωρό, ένα μάγειρα, ένα «παιδαγωγό», πού συνόδευε τα παιδιά στο σχολείο και τα φρόντιζε, και τέλος υπηρέτριες που καθάριζαν το σπίτι, έβγαζαν νερό από το πηγάδι, άλεθαν το σιτάρι, έγνεθαν και ύφαιναν κάτω από την επίβλεψη της κυρίας τους.

Υπήρχαν όμως και πολλοί φτωχοί Αθηναίοι που δεν είχαν κανένα δούλο. Τέτοια ήταν η περίπτωση του «Αναπήρου» του Λυσίου, που ήταν κουρέας ή υποδηιματοποιός (δεν είναι απολύτως εξακριβωμένο) και πού δήλωσε: «Έχω ένα επάγγελμα που δεν μου αποφέρει όμως μεγάλα κέρδη. Κοπιάζω ήδη να το ασκώ ολομόναχος και δεν κατόρθωσα να αγοράσω ένα δούλο για να με αντικαθιστά.  

Ανάγλυφη παράσταση από αρχαίο ελληνικό ναό. Δούλος, αριστερά, σερβίρει καλεσμένο σε νεκρώσιμο συμπόσιο. (Πηγή: Περιοδικό Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 17, άρθρο «Πως ζούσαν οι δούλοι στην αρχαιότητα», Robert Flacelier, σελίδα 28)

Τέλος το ίδιο το κράτος διέθετε δικούς του δούλους, όπως και οι ναοί, πού είχαν τις ιερόδουλες. Ως δημοσίους δούλους γνωρίζομε τους κλητήρες ή υπαλλήλους της «εκκλησίας» (συνελεύσεως), της «βουλής» (συμβουλίου), των δικαστηρίων και των διαφόρων δικαστικών υπηρεσιών. Ήσαν οι απαραίτητοι τροχοί στον μηχανισμό του κράτους. Αυτοί εκτελούσαν την εργασία της αθηναϊκής δημοσίας διοικήσεως.

Υπήρχαν επίσης οι δήμιοι (όπως π.χ. ο υπηρέτης των Ένδεκα που ετοίμασε το κώνειο και το προσέφερε στον Σωκράτη), οι οδοκαθαριστές, οι εργάτες του νομισματοκοπείου και, τέλος, οι αστυνομικοί, δηλαδή οι Σκύθες τοξότες. Το αστυνομικό αυτό σώμα, που δημιουργήθηκε το 476, ξεχώριζε από τον βοηθητικό στρατό των Αθηναίων, που ήταν επίσης οπλισμένος με τόξα. Οι Σκύθες αυτοί, πού τους είχε αγοράσει το κράτος, τηρούσαν την τάξη στους δρόμους και στην αγορά, στην συνέλευση και στα δικαστήρια. Ήσαν περίπου χίλιοι και στρατοπέδευαν στον Άρειο Πάγο, από όπου παρακολουθούσαν, χωρίς δυσκολία την κίνηση της αγοράς και ολόκληρης της πόλεως.

Οι δημόσιοι και ιδιωτικοί δούλοι δεν είχαν, θεωρητικά, κανένα δικαίωμα. Εθεωρούντο νομίμως σαν κινητά πράγματα, που μπορούσαν να νοικιαστούν ή να προσφερθούν ως ενέχυρο. Δεν είχαν καμιά νομική υπόσταση και δεν μπορούσαν να παρουσιασθούν ως μάρτυρες στο δικαστήριο. Όμως, αν ο κύριος τους ήταν αναμεμιγμένος σε κάποια δικαστική υπόθεση, μπορούσε, και συχνά το έκανε, να προτείνει να βασανισθούν οι δούλοι του, για να επιβεβαιώσουν, κάτω από την δοκιμασία αυτή, την ακρίβεια των δικών του ισχυρισμών. Οι ενώσεις μεταξύ δούλων δεν είχα κανένα νομικό χαρακτήρα και μπορούσαν να γίνουν μόνο με την συγκατάθεση του κυρίου τους, στον όποιο και άνηκαν τα παιδιά που προέρχονταν από τις ενώσεις αυτές. Κάθε δούλος που δραπέτευε τιμωρούνταν σκληρά και σημαδευόταν με καυτό σίδερο. Ο δούλος που δραπέτευε, από έναν απάνθρωπο κύριο, μπορούσε να καταφύγει σε ένα ναό, του Θησέως ή των Ερινυών. Εκεί προστατευόταν από το δικαίωμα του άσυλου και ο κύριος του ήταν αναγκασμένος να τον μεταπώλησει.

Και κάτι άλλο ακόμη:  ο νόμος προστάτευε τον δούλο, το ίδιο όπως και τον ελεύθερο άνθρωπο, εναντίον των βιαιοπραγιών. Παραχωρούσε μάλιστα στον δούλο και ένα «συνήγορο» για κάθε αμφισβήτηση σχετικά με την απελευθέρωσή του.

Οι χρηματικές οικονομίες ενός δούλου   άνηκαν   στον   κύριο   του, επέτρεπε  να τις διαθέτει όπως ήθελε.

Οι νεαροί δούλοι, εκείνοι που είχαν γεννηθεί μέσα στο σπίτι του κυρίου, δεν λάβαιναν συνήθως καμιά εκπαίδευση. Δεν μπορούσαν να συχνάζουν στα γυμναστήρια, γιατί αυτά προορίζονταν αποκλειστικά για τους ελεύθερους πολίτες και για τα παιδιά τους.

Οι αγορασμένοι όμως δούλοι γίνονταν δεκτοί στην Αθήνα με μια θρησκευτική τελετή, που τους ενσωμάτωνε στην οικογένεια εκείνου που τους είχε αγοράσει. Τους έβαζαν να καθίσουν μπροστά στην φωτιά, και η κυρία του σπιτιού άπλωσε στο κεφάλι τους σύκα, καρύδια και άλλες λιχουδιές. Ταυτόχρονα τους έδιναν και ένα όνομα. Η τελετή αυτή είχε κάποια αναλογία  με εκείνη του γάμου και της υιοθεσίας. Σήμαινε χωρίς αμφιβολία ότι ο νεοφερμένος, ξένος ως την παραμονή της αφίξεως του, θα αποτελούσε πια μέλος της οικογένειάς και θα συμμερίζονταν την θρησκεία της. Έτσι ο δούλος συμμετείχε στις προσευχές και στις θρησκευτικές εορτές… Αυτός ήταν και ο λόγος που οι δούλοι θάβονταν στον οικογενειακό τάφο. Οι δούλοι ελληνικής καταγωγής μπορούσαν να μυηθούν στα Ελευσίνια μυστήρια. Ο απελεύθερος δούλος δεν απαλλάσσονταν από κάθε υποχρέωση απέναντι στην οικογένεια του πρώην κυρίου του, γιατί θρησκευτικοί δεσμοί, που τους έδεναν με αυτή, εξακολουθούσαν να υφίστανται.

Φαίνεται λοιπόν πως οι δούλοι που εκτελούσαν οικιακές εργασίες στην Αρχαία Αθήνα είχαν υποφερτές συνθήκες ζωής. Όσο για τους δημόσιους δούλους, η ζωή τους έμοιαζε με εκείνη την σημερινή των κατώτερων δημοσίων υπαλλήλων. Κατοικούσαν όπου ήθελαν (εκτός από τους Σκύθες τοξότες), λάβαιναν ένα μισθό και ήσαν ελεύθεροι να παντρευτούν. Κατά τον ίδιο τρόπο, πολλοί δούλοι του εμπορίου και της βιομηχανίας μπορούσαν να διαλέξουν το οίκημά τους και να διαχειρίζονται μόνοι τους μια εκμετάλλευση, της οποίας όμως τα κέρδη, νομίμως ανήκαν στον κύριό τους. Αλλά εκείνος εύρισκε συνήθως πιο συμφέρον να τους προκαλεί ενδιαφέρον για την επιχείρηση, αφήνοντάς τους ένα ποσοστό των κερδών. Έτσι μπόρεσε να ανέλθει οικονομικώς ο Πασίων και ο διάδοχός ο Φορμίων.

Το θέατρο, και κυρίως η κωμωδία, αντανακλούν τον ρόλο που έπαιζαν οι δούλοι στις υποθέσεις της καθημερινής ζωής. Ο Ξανθιάς, στους «Βατράχους» του Αριστοφάνους, μας εμφανίζεται προικισμένος με όλα τα χαρίσματα και, συγκεκριμένα, με επιδεξιότητα και θάρρος που στερείται ο κύριος του, ο θεός Διόνυσος. Στον «Πλούτο» ο δούλος Καρίων εμφανίζεται σαν πρωταγωνιστής, και είναι γνωστό πόσο ο ρόλος του πονηρού και αυθάδους δούλου, που συχνά ονομάζεται Δάος, μεγάλωσε στην νεώτερη κωμωδία, του Μενάνδρου.

Οι δούλοι όμως δυο χωριστών κατηγοριών ζούσαν σε μεγάλη δυστυχία. Ήσαν εκείνοι πού χρησιμοποιούνταν στους μύλους, για να κινούν τις μυλόπετρες και να αλέθουν το σιτάρι, και εκείνοι που εργάζονταν στα μεταλλεία του Λαυρίου. Ένας κύριος, όταν ήθελε να τιμωρήσει, έναν κακοκέφαλο ή ανέντιμο δούλο, τον έστελνε στα μεταλλεία ή στους μύλους. (Στην διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, οι επιδρομές των Λακεδαιμονίων στην Αττική έδωσαν στους δούλους του Λαυρίου την δυνατότητα να δραπετεύσουν ομαδικά. Ξεχύθηκαν τότε στην ύπαιθρο και την τρομοκράτησαν).

Δούλος ηνίοχος στην αρχαία Ελλάδα οδηγεί άρμα του κυρίου του, (Γλυπτή παράστασης). (Πηγή: Περιοδικό Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 17, άρθρο «Πως ζούσαν οι δούλοι στην αρχαιότητα», Robert Flacelier, σελίδα 29)

Η Αθήνα τον 5ο αιώνα αριθμούσε περίπου 40.000 πολίτες και 20.000 μετοίκους. Αν προσθέσουμε τις γυναίκες και τα παιδιά των μεν και των δε, ο ελεύθερος πληθυσμός της πόλεως πρέπει να ανερχόταν σε 200.000 άτομα. Οι δούλοι ήσαν εξίσου πολυάριθμοι, παρ' όλο που είναι αδύνατο να υπολογιστεί ακριβώς ο αριθμός τους. Ίσως ήσαν 300 χιλιάδες, ίσως και περισσότεροι. Διαπιστώναμε πάντως έτσι ότι, σε ένα σύνολο πληθυσμού μισού εκατομμυρίου, πού ζούσε στην Άττική, μόνο τα δύο πέμπτα ήσαν ελεύθεροι. Οι άνδρες που είχαν πολιτικά δικαιώματα και συμμετείχαν στην διακυβέρνηση της πόλης, αποτελούσαν μια μικρή μειονότητα.

Δεν πρέπει επίσης να λησμονούμε ότι οι Έλληνες της κλασικής εποχής είχαν κληρονομήσει από τους προγόνους τους την περιφρόνηση της εργασίας εκείνης πού καθιστά τον εργαζόμενο εξάρτημα ενός άλλου ανθρώπου, σε σχέση με την αμοιβή του και την τροφή του. Κυρίως περιφρονούσαν το εμπόριο, γι’ αυτό άλλωστε το εγκατέλειπαν τόσο πρόθυμα στους μετοίκους.

Είναι γνωστό ότι στην Σπάρτη οι ελεύθεροι πολίτες, δηλαδή οι Σπαρτιάτες με πλήρη πολιτικά δικαιώματα, ζούσαν από τα αναφαίρετα κτήματα τους, που τα καλλιεργούσαν οι είλωτες. Στην Αθήνα, είναι αλήθεια, υπήρχε από την εποχή του Σόλωνος ένας νόμος που απαγόρευε την αργία στους πολίτες. Ο Πλούταρχος αφηγείται το ακόλουθο ανέκδοτο: Ένας Σπαρτιάτης, που βρισκόταν στην Αθήνα μια ημέρα που λειτουργούσαν τα δικαστήρια, έμαθε ότι είχε καταδικασθεί λόγω αργίας ένας πολίτης, ο οποίος επέστρεψε περίλυπος στο σπίτι του, συνοδευόμενος από τους φίλους του, που ήσαν επίσης περίλυποι και συμμερίζονταν την θλίψη του. Ο Σπαρτιάτης παρακάλεσε τότε να του δείξουν τον άνθρωπο αυτό, που είχε καταδικασθεί επειδή ζούσε σαν ελεύθερος άνδρας. Τόσο πεπεισμένοι ήσαν οι πολίτες της Σπάρτης ότι μόνο στους δούλους αρμόζει η άσκηση ενός κερδοφόρου επαγγέλματος και η κερδοφόρος εργασία.

Οι Σπαρτιάτες δεν ήσαν οι μόνοι που σκέπτονταν κατ’ αυτό τον τρόπο. Την αντίληψη αυτή συμμερίζονταν πολλοί άνθρωποι στην Αθήνα, παρά τον νόμο του Σόλωνος. Γιατί οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν την χειρωνακτική εργασία ταπεινωτική και ανάξια ενός ελευθέρου πολίτου.

Μια δημοκρατία όμως πού τρέφει προκαταλήψεις απέναντι στην εμπορική και χειρωνακτική εργασία, μια δημοκρατία που δεν αναγνωρίζει πολιτικά δικαιώματα παρά μόνο σε μια μικρή μειοψηφία του πληθυσμού της, μια τέτοια δημοκρατία μοιάζει κατά περίεργο τρόπο με αριστοκρατία.

 Πηγή: Περιοδικό Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 17, άρθρο «Πώς ζούσαν οι Δούλοι στην αρχαία Ελλάδα», Robert Flaceliere, σσ. 24 - 30

ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

 Η παρακάτω ενότητα έχει σκοπό να καταδείξει πως τα βασανιστήρια που οι νεοΕθνικοί καταχωρούν στους Χριστιανικούς πολιτισμούς, έχουν την βάση τους στο απώτατο παρελθόν. Δεν είναι λογικό να λέγεται από τους νεοΕθνικούς πως στην αρχαία Ελλάδα ανακαλύφθηκαν όλα εκτός των βασανισμών.

ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΟ

Βασανιστήριο είναι η μετά κακώσεων γινομένη εξέταση του ανακρινόμενου.

ΑΡΧΑΙΟΙ

Στην παλαιά πολιτεία των αρχαίων Αθηναίων γίνονταν ανάκριση από το δικαστήριο με την εφαρμογή «βασάνου» προς απόσπαση μαρτυρίας των δούλων («εἰς βάσανον παραδιδόναι» Ισαίος 70, 34 «ἐκ βασάνων εἰπεῖν» αυτ. 8). Η λέξη χρησιμοποιείται και στον πληθυντικό αριθμό και σημαίνει την ομολογία δια βασάνου (Δημ. 1254, 9). Ελεύθεροι πολίτες υποβάλλονται σε βασανισμούς (Ανδ. 6,44 -Λυσ. 102,4). Η βάσανος λογίζονταν ως τρόπος αποδείξεως προ των αττικών δικαστηρίων και τελεσφορώτερος των μαρτύρων. Η απαγόρευση των βασάνων στους ελεύθερους πολίτες έγινε δια το ψήφισμα του Σκαμανδρίου (Ανδ. π. μ. 43), εκτός και αν υπήρχε αντίθετο προς τούτο ψήφισμα (Ισοκρ. Τραπ. 15. Δημ. Παντ. 40). Οι δούλοι, κατά τον αττικό νόμο, δεν ήσαν δεκτοί ως μάρτυρες και δικαιούταν κάθε ελεύθερος ή να παραδώσει τον δούλο του εις βάσανο προς απόδειξη της δικής του αθωότητας ή να ζητήσει δι’ επισήμου πράξεως, η οποία ονομάζονταν «πρόκλησις εἰς βάσανον» (Δημ. π. τ. Στεφ. 1106) τον του αντίδικού του. Αι καταθέσεις δε των βασανιζόμενων ουχί σπανίως γίνονταν στο δικαστήριο (Δημ. Κατά Νικος. 1254), αλλ’ ενώπιον προς τούτο εκλεγομένων «βασανιστῶν». Εν σχέση προς τα κατά τις βασάνους υπάρχει η έξης μαρτυρία του Ισαίου (π. Κιρ. κληρ. 202): «Ὑμεῖς μὲν τοίνυν καὶ ἰδίᾳ καὶ δημοσίᾳ βάσανον ἀκριβέστατον ἔλεγχον νομίζετε· καὶ ὁπόταν δοῦλοι καὶ ἐλεύθεροι παραγένωνται καὶ δέῃ εὑρηθῆναι τι τῶν ζητουμένων, οὐ χρῆσθε ταῖς τῶν ἐλευθέρων μαρτυρίαις, ἀλλὰ τοὺς δούλους βασανίζοντες οὕτω ζητεῖτε εὑρεῖν τὴν ἀλήθειαν τῶν γεγενημένων».

Η πρόκληση εις βάσανο γίνονταν, ως φαίνεται, εγγράφως (Δημ. κ. Παν. 978) και αποδίδονταν στον ανταγωνιστή επί μαρτύριο στον δημοσιότερο τόπο της αγοράς (Δημ. κ. Αφ. 948). Επειδή δε υπήρχαν διάφοροι τρόποι βασάνων, ορίζονταν ο επί του εκάστοτε μάρτυρος εφαρμοστέος (Δημ. κ. Στ. 1120). Ο προσφέρων τον εαυτού δούλο, για να βασανισθεί, έδιδε ενίοτε στον ανταγωνιστή του την άδεια να μεταχειρισθεί οιονδήποτε τρόπον βασάνου ήθελε (Αντιφ. χορευτ. 777). Τα βασανιστήρια εκτελούνταν ενίοτε στο δικαστήριο και ενώπιον των δικαστών. Αλλά ο βασανισμός ενώπιον των δικαστών φαίνεται ότι ήταν εκτός της κοινής συνήθειας. Συνήθεια ήταν μόνον γενικά να αναγινώσκωνται στην δίκη των ανδραπόδων καταθέσεις, οι οποίες και αυτές λέγονταν βάσανοι (Άρπ. εν λ. Δημ. κ. Νικ. 1254), και να επιβεβαιώνται αυτές δια της μαρτυρίας των παρόντων στα βάσανα  δούλων.

(Πηγή: Ιακ. Χ. Δραγάτσης, Διευθυντής Λυκείου, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Στ΄, σ. 744)

ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

Κυρίως ο «βάσανος» ή «βάσανοι» είναι σωματικές κακώσεις επαγόμενοι συνήθως κατά κατηγορουμένου προς τον σκοπό της αποσπάσεως απ αυτού της περί ένοχης του ομολογίας, ήτις στις αρχαιότερες ποινικές νομοθεσίες εθεωρείτο κατά κανόνα ως το μοναδικό σχεδόν αποδεικτικό μέσον προς καταδίκη του κατηγορουμένου. Στην έννοια όμως των βασάνων περιλαμβάνεται και πάσα ψυχική πίεση ή απειλή επαγωγής κακού, προς τον αυτό σκοπό ασκούμενη και ειδικότερα η ηθική καλούμενη βάσανος. Των βασάνων όχι σπάνια γίνονταν χρήση και κατά προσώπων καλουμένων ενώπιον της ποινικής δικαιοσύνης ως μαρτύρων και αρνουμένων να καταθέσουν όσα υπήρχε υπόνοια ότι γνώριζαν. Εις μερικές τέλος περιπτώσεις, οι σωματικές βάσανοι εφαρμόζονταν και ως πρόσθετη ποινή της ποινής του θανάτου.

Στην Ρώμη οι βάσανοι (quaestiones) ρητώς επιτρέπονταν από τον νόμο (Νομ. 1 § 23 Πανδ. De quaestionibus), αλλά τις επιτυγχανόμενες δηλώσεις και ομολογίας εξετίμα ελευθέρως ο δικαστής. Καθ’ όλη την περίοδο της δημοκρατίας οι βάσανοι στην Ρώμη εφαρμόζονταν κατά των δούλων, στην αρχή μεν των κατηγορουμένων, αλλά από τον αυτοκράτορα Σεπτιμίου Σεβήρου και των μαρτύρων, δεν επιτρέπονταν όμως να βασανίζονται οι δούλοι όπως μαρτυρήσουν εναντίον των κυρίων τους, έκτος αν επρόκειτο περί πολιτικού εγκλήματος εσχάτης προδοσίας, αιμομιξίας και παραχαράξεως (Πανδ. Ι 1 § 16 de quast.). Από τον Κωνσταντίνου εξετάθησαν οι βάσανοι και στους ελευθέρους πολίτες, στην αρχή μεν σε εκείνους της κατωτάτης κοινωνικής τάξεως (humiliores), είτα δε δια του νόμου Julia de majestatis σε όλους,  είτε ως κατηγορουμένους είτε ως μάρτυρες καλουμένους και επί παντός εγκλήματος,  ιδίως δε θεσπίστηκαν διατάξεις που ρύθμιζαν τον τρόπον και τις περιπτώσεις της χρήσεως των βασάνων αναλόγως τής προσωπικής του υποβαλλομένου εις σε αυτές καταστάσεως (Κώδ. Θ΄', 41). Εξαιρούνταν των βασάνων μόνον προνομιούχοι τίνες τάξεις, ως οι οικογένειες των συγκλητικών, οι clarissimi, οι decuriones, οι milites, αλλά και αυτοί δεν διέφευγαν τα βάσανα προκειμένου εγκλήματος εσχάτης προδοσίας. Η διεύθυνση της εφαρμογής των βασάνων ανήκε στον quaesitor και η εκτέλεση στον tortor.

Στους Γερμανικούς λαούς μόνο κατά των κατηγορούμενων δούλων ήσαν σε σπανιότατες περιπτώσεις η χρήση βασάνων και αυτά εξέλιπαν νωρίς. Στην Αγγλία κατά την κρατούσαν γνώμη, δεν εφαρμόστηκαν ποτέ βάσανοι, αναφέρεται όμως ότι επί Εδουάρδου του Α΄ γίνονταν χρήση της καλούμενης peine forte et dure, βασάνου που επικράτησε επί πολλούς αιώνες· όταν δηλαδή ο κατηγορούμενος αρνούνταν την ενοχή του, τοποθετούσαν αυτόν εντός τής φυλακής του ύπτιο και επί του στήθους του επιθέτανε μεγάλο βάρος  στερώντας αυτόν παντελώς σχεδόν της τροφής και του ύδατος· αν επέμενε αρνούμενος μέχρι που πέθαινε από το βασανιστήριο, θεωρούνταν αθώος, αλλά εννοείται, προς αποκατάσταση μόνο της μνήμης του.

Βιβλιογραφία

1. Κωστή, εγχειρίδιο της Ποιν. Δικονομίας, εκδ. Γ΄ §§  4, 9 & 13

2. Ν. Ι. Σαριπόλου, Σύστημα Ποινικής Νομοθεσίας. §§ σιδ΄, σνθ΄, τκζ΄

3. Faustin-Helle, Traite de l’ instruction criminelle, εκδ. Β΄τομ. Ι΄, §§ 14, 49 -51, 121, 294 - 299, 350 - 354

4. Garraud, Traite d’ instruction criminelle, τομ. Ι΄ § 257

5. G. Tarde, La philosophie penale, εκδ. 4^η σελ. 438 - 441

6. Esmein, Histoire de la procedure criminelle

7. Manzini, Trattato di diritto processuale penale, εκδ. Β΄, τομ. Ι §§ 7, 1, 44, τομ ΙΙΙ σελ. 220 σημ. 2, σελ. 339, σημ. 2, τομ. IV σελ. 112, σημ. 2. 113 - 114

(Πηγή: Αγγ. Ν. Μπουρόπουλος, Αντεισαγγελεύς Εφετών, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Στ΄, σσ. 744 -745)

ΒΑΣΑΝΙΣΤΕΣ

Ονομάζεται εκείνος που εξετάζει ή που δοκιμάζει ή που ανακρίνει με βασανιστήρια

Στην αρχαία Αθήνα βασανιστές καλούνταν εκείνοι που αναλάμβαναν κατά την εξέταση δούλων ως μαρτύρων να εξαναγκάσουν με βασανιστήρια τον εξεταζόμενο δούλο να ομολογήσει την αλήθεια. Ως βασανιστές χρησιμοποιούνταν είτε οι επί τούτου ορισμένοι υπάλληλοι της πόλης (οι λεγόμενοι «δημόκοινοι»), είτε πρόσωπα οριζόμενα από τους διαδίκους κατά κοινή μεταξύ τους συμφωνία. Έργο αυτών των βασανιστών δεν ήταν μόνο η εξέταση του δούλου με την χρήση παντός είδος βασανιστηρίου (μαστιγώσεως, στρεβλώσεως, τροχού και των ομοίων) αλλά και ο προσδιορισμός της αξίας του δούλου, ίνα επί την αυτής βάσης εκτιμηθεί η βλάβη, η οποία μπορούσε τυχόν να επέλθει, εις αυτόν εκ πυρώσεως κατά των βασανισμό, ώστε να αποζημιωθεί ο κύριος του δούλου από τον αντίδικο του, που ζήτησε τον βασανισμό του δούλου.

(Πηγή: Γ.Ι. Καρβέλλας, Καθηγητής, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Στ΄, σσ. 744)

ΚΛΟΙΟΣ

Κλοιός κυνηγητικού σκύλου (σε τοιχογραφία της Πομπηίας, που παριστάνει των Άδωνη τραυματία) (Πηγή: Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Ιδ΄, σελίδα 588)

Κλοιός είναι ο περιβάλλων τον λαιμό δεσμός ιδίως των σκύλων || καθόλου, ο σιδηρός δεσμός των χειρών ή και των ποδών των εγκληματιών, οι πέδες || περιλαίμιο προς κόσμο: «χρυσούς κλοιός».

Ως περιλαίμιο των ζώων ο κλοιός ήταν στους αρχαίους διαφόρων ειδών. Στις παραστάσεις που διασώθηκαν βρέθηκαν κλοιοί εκ δέρματος, φέροντες ως κοσμήματα μικρά κομβία η  κωδωνίσκους, ακόμη δε, επί σκύλων φυλάκων οικιών ή συνοδών κυνηγίου, φέροντες ακτινοειδώς σειρά αιχμηρών καρφιών προς προάσπιση του σκύλου κυνός από τις επιθέσεως των θηρίων. Ενίοτε οι κλοιοί των αγροτικών σκυλιών οι χρησιμεύοντες προς πρόσδεση του ζώου ήσαν εκ ξύλου. Οι κλοιοί των σκυλιών στους αρχαίους έφεραν μετάλλινες πλάκες επί εγγεγραμμένες αμφοτέρωθεν, όπου δηλώνονταν η κυριότητα του ζώου, αυτές πλείστες σώζονται σε μουσεία Λούβρου, Μονάχου, Βερώνης. κ. ά.

Αριστερά: Ρωμαϊκός κλοιός (boiae) (εκ μπρούτζινου αγαλματιδίου της εθνικής Βιβλιοθήκης των Παρισίων)

Δεξιά: Κύφων (Αγγειογραφία του Μουσείου του Λούβρου) (Πηγή: Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Ιδ΄, σελίδα 588)

Επί  δούλων ο σιδερένιος ή μπρούτζινος κλοιός, έφερε χαραγμένη έπ΄  αυτού ή επί πλακός επιγραφή, που εξασφάλιζε στον αφέντη την κυριότητα επί του δούλου εις περίπτωσιν απόδρασης αυτού. Οι τοιούτοι κλοιοί είχαν κατά πάσα πιθανότητα εφαρμοστή από τον Κωνσταντίνο σε αντικατάσταση της δια σιδήρου στίξεως του μετώπου του δούλου. Επί των επιγραφών αναγράφονταν συνήθως η διεύθυνση του ιδιοκτήτη, η αμοιβή που προκήρυσσε σε εκείνον που συλλάμβανε τον δραπέτη ή υπόμνηση του παρανόμου της παραχωρήσεως ασύλου σε δραπέτη δούλο.

Η δια ποδοκάκης βάσανος (Πηγή: Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος 6,  σελίδα 745)

Ως βασανιστικό όργανο κατηγορουμένου τινός ή καταδίκου, ο κλοιός στους αρχαίους Έλληνες είχε πολλές μορφές. Υπό την απλούστερη αυτού κατασκευή ήταν ξύλινο περιτραχήλιο ( «καλιός», ή απλώς «ξύλων» ή «ξύλα») έχοντας μία ή τρεις οπές, εις τις οποίες τοποθετούνταν το κεφάλι και οι βραχίονες, καταδικαζόμενοι έτσι σε ακινησία Συνθετότερος κλοιός ήταν ο «κύφων», σύστημα ξύλων τόσου βάρους και τοιαύτης θέσεως, ώστε ο φέρων ταύτα καταδικάζονταν σε διαρκή επίκυψη του αυχένα. Τοιούτος κλοιός είναι πιθανότατα το επί αγγείου του μουσείου του Λούβρου εικονιζόμενο εργαλείο βασανισμού δύο ταυτοχρόνως ανθρώπων,  εκ των οποίων ο όρθιος μόλις δύναται να φέρει οπίσω την δεξιά προς παραλαβή τεμαχίου άρτου. Συμπληρωματικό βασανιστικό όργανο ήταν η «ποδοκάκη», με την οποία, όπως δηλώνει η λέξη, κακοποιούνταν οι πόδες. Συνδυασμός δε ποδοκάκης και κλοιού των βραχιόνων και τού λαιμού ήταν  ίσως το κατ’ Αριστοφάνη (Ίππ. 1058) αναφερόμενο «πεντεσύριγγον» ξύλο, με το οποίο πετύχαιναν τελεία ακινησία του βασανιζόμενου. Με αυτό το εργαλείο βασανίσθηκε και ο Σωκράτης προς της θανατώσεώς του. Στα βασανιστικά εργαλεία των Ελλήνων μνημονεύονται και η «παυσικάπη» (εκ του «παύω» και «κάπη» = παχνί είδος πλεκτού προσωπείου, το οποίο εμπόδιζε την λήψη της τροφής και το οποίο εφαρμόζονταν συνήθως στους δούλους.

Αριστερά: Ρωμαϊκός nervus, που βρέθηκε σε στρατώνα ξιφομάχων στην Πομπηία

Δεξιά: Αγγλικό Stocks (Πηγή: Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Ιδ΄, σελίδα 589)

Ανάλογα εργαλεία υπήρχαν και στους Ρωμαίους. Οι boiae (εκ του ελληνικού βόεια) ήταν είδος κλοιού ξύλινου ή μετάλλινου, ομοίου προς τον ζυγό των βοών· το columbas (εκ του columba=περιστερά) είχε οπές όμοιες των του περιστερώνα, στις οποίες περισφίγγονταν τα μέλη των δούλων, αντίστοιχοι δε της ελληνικής ποδοκάκης ήταν οι pedicae και compedes (ποδάγρες), συνήθως σιδερένιες. Εξαιρετικά βασανιστικός κλοιός ήταν ο nervus (νευρά)  αρχικά από δέρμα και έπειτα σιδερένιος· αποτελούνταν από δοκό που έφερε κάθετα και κατά διαστήματα βραχείς πάσσαλους με οπές, από όπου διέρχονταν νέα δοκός επιμήκης, στα διάμεσα τοποθετούνταν τα κεφάλια και τα πόδια των βασανιζόμενων. Ο βασανισμός γίνονταν δια περισφίξεως ή δι απομακρύνσεως των πασσάλων, στα οποία υπήρχαν τα μέλη ενός και του αυτού άνθρωπου, οπότε αυτός διαμελίζονταν· τοιούτο θάνατο υφίστατο οι Χριστιανοί μάρτυρες. Τέλος μνημονεύεται η numella, είδος πλαισίου ξύλινου ή δερμάτινου, στο οποίο περισφίγγονταν ο λαιμός.

Αριστερά: Κλοιός Ρωμαίου δούλου. (Πηγή: Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Ιδ΄, σελίδα 589)

Δεξιά: Καρκάν μετά πινακίδας που αναγράφει την λέξη κλέπτης. (Πηγή: Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Ιδ΄, σελίδα 588)

Παρόμοια βασανιστικά εργαλεία επινοήθηκαν και κατά τους νεωτέρους χρόνους. Η κάνγκ των Κινέζων είναι ανάλογος του αρχαίου κλοιού του λαιμού. Το γαλλικό καρκάν (carcan) είναι σιδηρού περιλαίμιο μεθ’ αλυσίδας, με την οποία προσδένεται ο κατάδικος επί πασσάλου προς δημοσία επίδειξη, φέρων επί του στήθους πινακίδα αναγράφουσα το αδίκημα ή εις το καρκάν πρόσδεση ήταν συνήθης ποινή των φεουδαλικών δικαστηρίων εις περιπτώσεις κυκλοφορίας απαγορευμένων βιβλίων, πολυγαμίας, δόλιας χρεοκοπίας, χειροδικίας υπηρέτη κατά κυρίου κ.λ.π. Ενίοτε το καρκάν αποτελούσε ολόκληρο οικοδόμημα, προσάρτημα των φεουδαλικών πύργων· αποτελούνταν από πύργο, pilori καλουμένου, αναλόγου προς τους γερμανικούς πύργους του Ρολάνδου, εις το άνω πάτωμα του οποίου υπήρχε σιδηρούς κύκλος διάτρητος και εις τις οπές αυτού περικλείονταν οι λαιμοί των καταδίκων. Η ποινή του καρκάν, αναγνωρισθείσα και υπό της Γαλλικής επαναστάσεως (αρθρ. 602 ποιν. κώδικα 3ης Μπρυμαίρ 1796) ως ατιμωτική, και υπό του ποινικού κωδικός του 1810 (αρθρ. 22) ως συνακόλουθος ωριαία ποινή της καταδίκης εις Ισόβια ή πρόσκαιρα καταναγκαστικά έργα, καταργήθηκε οριστικά υπό της προσωρινής κυβερνήσεως το 1832 (νόμος 28ης Απριλίου αρθρ. 12).

Δημόσια τιμωρία με πικότα στις φυλακές του Wilmington στις Η.Π.Α. (Πηγή: Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Ιδ΄, σελίδα 589)

Στην Αγγλία ανάλογος προς τον βασανιστικό κλοιό ήταν η πρόσδεση στο στόκς (stocks), ξύλινο πάσσαλο μετά σιδηρών ή δερματίνων κλοιών της κεφαλής, συνδυαζόμενο μετά οριζόντιας διπλής διάτρητου δοκού. Το 1376 ο Εδουάρδος Γ΄ εγκατέστησε στόκς σε κάθε χωριό. Η χρήση αυτών άρχισε καταλυμένη από του παρελθόντος αιώνος, τελευταία δε περίπτωση αναφέρεται το 1865 στο Rugby. Στην Ισπανία από του φεουδαρχισμού ήταν εν χρήσει η πικότα (picota), απαραίτητο εξάρτημα παντός δικαστηρίου ήταν συνήθως απλοί πάσσαλοι επί του οποίου δια λωρίων δεσμεύονταν οι χείρες   του   καταδίκου, ή σειρά πασσάλων  δια πολλούς, ενίοτε δε σε περιοχές πλούσιων αρχόντων ήταν πολυτελέστατη και καλλιτεχνική οικοδομή, φέρουσα τον θυρεό του φεουδάρχη. Η ποινή της πικότας καταργήθηκε την 12 Ιουνίου 1870. Εξ Ισπανίας διαδόθηκε στην Αμερική, με αυτή δεν τιμωρούνταν οι δούλοι. Στην Βόρεια Αμερική υφίσταται η  χρήση αυτής σήμερα ακόμη στις πρότυπες φυλακές του Wilmington. Στις αποικίες προ ετών ακόμη τίθονταν σιδερένιος κλοιός που έφερα οριζόντια σιδηροδοκό ή μεγάλα βάρη, ετίθετο, ενίοτε ισοβίως, επί του λαιμού των νέγρων δούλων προς αποφυγή της αποδράσεως. Στην Περσία σήμερα χρησιμοποιείται ξύλινο τρίγωνο πλαίσιο, το οποίο περισφίγγεται ο λαιμός και τα χέρια. Στην Ιταλία ανάλογη ποινή ήταν η καλούμενη αργκόλλα (argolla)  

 (Πηγή: Παπάς, φιλόλογος, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος ΙΔ΄, σσ. 588-589)

ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΠΟΥ ΓΝΩΡΙΣΑΝ ΤΗΝ ΔΟΥΛΕΙΑ

Επειδή τίνες των νεοΕθνικών, προσπαθούν να αποδείξουν άγνωστο με ποια στοιχεία, πως η δουλεία ήταν άγνωστη στην αρχαιότητα, αν και οι διαπροσωπικές σχέσεις σε όλους τους αρχαίους πολιτισμούς όριζαν αφέντες και σκλάβους, όπως άλλωστε συνέβη και αργότερα σε χριστιανικές κοινωνίες, θα παρουσιαστούν εδώ οι φιλόσοφοι που γνώρισαν την δουλεία ώστε να πάψει κάθε παράλογη αμφισβήτηση.

Ο Πλάτωνας πουλήθηκε ως σκλάβος από τους Σπαρτιάτες, ο Διογένης ο Κυνικός εξορίστηκε και πουλήθηκε ως δούλος, ο Βίων ο Βορυσθενίτης πουλήθηκε ως σκλάβος, ο Μουσώνιος Ρούφος εξορίστηκε στην Γυάρο και μετά εξαναγκάστηκε σε καταναγκαστική εργασία κατά την προσπάθεια ανοίγματος της διώρυγας της Κορίνθου από τον Νέρωνα, ο Επίκτητος, του οποίου το «Εγχειρίδιον» βρίσκει ευρεία διάδοση στα Χριστιανικά μοναστήρια, πουλήθηκε ως δούλος στην Ρώμη. Επίσης επί Ρωμαϊκής Εθνικής Αυτοκρατορίας υπήρχε διαχωρισμός στις κατηγορίες των δούλων, π.χ. ο Γάιος πουλούσε φιλοσόφους, μουσικούς και λογίους (ο Εθνισμός τιμά την μόρφωση;).

ΕΓΧΡΩΜΟΙ ΑΓΙΟΙ - ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ & ΔΟΥΛΕΙΑ

Το «χριστιανικό» Αμερικανο-Ευρωπαϊκό  δουλεμπόριο της Αφρικανικής Ηπείρου δεν έχει καμιά σχέση με την Ορθοδοξία.

Αριστερά: Τοιχογραφία από την Ι.Μ. Βατοπαιδίου, όπου εικονίζονται δύο έγχρωμοι Άγιοι, αριστερά ο Άγιος Βάρβαρος και δεξιά ο Άγιος Μωυσής. Ο άγιος Μωυσής ο αιθίοψ ήταν ληστής ο οποίος είχε αναζητήσει κάποτε καταφύγιο σε μια κοινότητα μοναχών για να κρυφτεί από τις αρχές. Εντυπωσιάστηκε από την αρετή των μοναχών κι αποκήρυξε την παλιά του ζωή. Έζησε λοιπόν με αγιότητα και θανατώθηκε σε ηλικία 75 χρονων (περ. 407μ.Χ.) από ληστές που έκαναν επιδρομή.

Δεξιά: Για κάποιους παγανιστές πρέπει να φαντάζει ύβρης το ότι σήμερα (2006) έγχρωμοι συναγωνίζονται με λευκούς κάτω από τα χρώματα της εθνικής Ελλάδας κατά το παγκόσμιο πρωτάθλημα καλαθοσφαίρισης.

 Ο Χριστιανισμός μετέτρεψε την αρχαία δουλεία σε μια αδελφική σχέση αγάπης, κατανόησης και προστασίας (Προς Κολοσσαείς Κεφ. Γ΄ «11 ὅπου οὐκ ἔνι Ἕλλην καὶ Ἰουδαῖος, περιτομὴ καὶ ἀκροβυστία, βάρβαρος, Σκύθης, δοῦλος, ἐλεύθερος, ἀλλὰ τὰ πάντα καὶ ἐν πᾶσι Χριστός.»), (Προς Φιλήμονα «16 οὐκέτι ὡς δοῦλον ἀλλ ὑπὲρ δοῦλον, ἀδελφὸν ἀγαπητόν, μάλιστα ἐμοί, πόσῳ δὲ μᾶλλον σοὶ καὶ ἐν σαρκὶ καὶ ἐν Κυρίῳ.») και (Προς Γαλάτας Κεφ. Γ΄ «27 ὅσοι γὰρ εἰς Χριστὸν ἐβαπτίσθητε, Χριστὸν ἐνεδύσασθε. 28 οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδὲ Ἕλλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρσεν καὶ θῆλυ· πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἐστε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ.»). Δηλαδή οι «δούλοι» σε ένα χριστιανικό σπιτικό δεν ήταν καν δούλοι, (Πρός Ρωμαίους Επιστολή Κεφ Γ΄ «22 δικαιοσύνη δὲ Θεοῦ διὰ πίστεως Ἰησοῦ Χριστοῦ εἰς πάντας καὶ ἐπὶ πάντας τοὺς πιστεύοντας· οὐ γάρ ἐστι διαστολή»). Επίσης (Α΄ Πέτρου, Κεφ. Β΄ «18 οἱ οἰκέται ὑποτασσόμενοι ἐν παντὶ φόβῳ τοῖς δεσπόταις, οὐ μόνον τοῖς ἀγαθοῖς καὶ ἐπιεικέσιν, ἀλλὰ καὶ τοῖς σκολιοῖς. 19 τοῦτο γὰρ χάρις, εἰ διὰ συνείδησιν Θεοῦ ὑποφέρει τις λύπας, πάσχων ἀδίκως.») Το εδάφιο απευθύνεται σε δούλους, όπως άλλωστε απευθύνονται και τα του Απόστολου Παύλου, και αφορούσαν τους Χριστιανούς δούλους που είχαν ειδωλολάτρες κυρίους. (Προς Εφεσίους, Κεφ. Στ΄ «5 Οἱ δοῦλοι ὑπακούετε τοῖς κυρίοις κατὰ σάρκα μετὰ φόβου καὶ τρόμου ἐν ἁπλότητι τῆς καρδίας ὑμῶν ὡς τῷ Χριστῷ, 6 μὴ κατ' ὀφθαλμοδουλίαν ὡς ἀνθρωπάρεσκοι, ἀλλ' ὡς δοῦλοι τοῦ Χριστοῦ, ποιοῦντες τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ ἐκ ψυχῆς,»). Δεν είχαν άλλη επιλογή οι δούλοι. Ο Πέτρος δεν ήθελε να τους ξεσηκώσει για να μην γίνει σφαγή όπως είχε γίνει πριν από μερικές δεκαετίες με τον Σπάρτακο.

Ο Χριστιανισμός δεν αποτελούσε κοινωνική επανάσταση αλλά μήνυμα αδελφοσύνης και το κάτωθι παράδειγμα δείχνει πόσο επηρέαζε την σχέση Κυρίου και Δούλου αυτό το μήνυμα αν λαμβάνονταν ορθά και με ενδιαφέρον:

Με το μυστήριο του Βαπτίσματος επέρχονται και άλλες αλλαγές, δηλαδή αλλάσσουν και τα κοινωνικά δεδομένα. Ο άνθρωπος με την πτώση του, η οποία εκλαμβάνεται ως ασθένεια της ανθρωπίνης φύσεως, μετέδωσε την ασθένεια και στους κοινωνικούς θεσμούς. Η προσπάθεια επιβολής του ενός ανθρώπου πάνω στον άλλο άνθρωπο, η εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον άνθρωπο, οι πόλεμοι και οι καταστροφές κλπ. είναι αποτελέσματα της φθαρτότητος και της θνητότητος που κληρονομήσαμε με την προπατορική αμαρτία. Επομένως, όταν ο άνθρωπος ανακαινίζεται, μεταμορφώνεται, τότε αλλάσσουν όλα τα κοινωνικά δεδομένα, χωρίς βέβαια να ζούμε την τέλεια κοινωνία, την οποία αναμένουμε στον μέλλοντα αιώνα.

Η εκκλησιαστική ιστορία διασώζει πολλά παραδείγματα τέτοιων κοινωνικών αλλαγών. Χωρίς να γίνεται λόγος για κοινωνικά συστήματα, εν τούτοις με την συμμετοχή των ανθρώπων στα μυστήρια και την μέθεξη της ζωής του Χριστού γίνονται πολλές αλλαγές. Ο Χριστιανισμός κάνει όλες τις αλλαγές μέσα στον χώρο της Εκκλησίας. Οι Χριστιανοί, μετά το Βάπτισμα, προχωρούσαν στην ελευθέρωση των δούλων, στην διόρθωση των κοινωνικών πραγμάτων, στην βίωση της φιλανθρωπίας με ποικίλους τρόπους. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα στην εκκλησιαστική ιστορία, στα οποία φαίνεται το ενδιαφέρον των Χριστιανών για τους πτωχούς, τις χήρες, τα ορφανά, τους αιχμαλώτους, τους φυλακισμένους, τους δούλους κλπ. Οι Χριστιανοί ευεργετούσαν και τους ειδωλολάτρες, όπως ομολογεί και αυτός ο Ιουλιανός ο Παραβάτης. Αναφέρεται η περίπτωση του Ερμά, νομάρχου της Ρώμης (119 μ.Χ.), που όταν έγινε Χριστιανός προσήγαγε τους 1250 δούλους του για να βαπτισθούν και στην συνέχεια τους απελευθέρωσε. Μάλιστα διασώζονται οι λόγοι χειραφετήσεως, της ελευθερώσεως του δούλου, τους οποίους έλεγε ο κύριός του έμπροσθεν του θυσιαστηρίου κρατώντας αναμμένη λαμπάδα: “διὰ τὸν φόβον τοῦ παντοδυνάμου Θεοῦ καὶ πρὸς ἴασιν τῆς ἐμῆς ψυχῆς ἀποδίδω σοὶ τὴν ἐλευθερίαν καὶ εἴθε ὁ ἄγγελος τοῦ Κυρίου ἠμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ νὰ μὲ θεωρήση ἄξιον νὰ καταλάβω θέσιν τινὰ μεταξὺ τῶν ἁγίων του Θεοῦ”.

Επομένως, ο Χριστιανισμός έκανε την μεγαλύτερη αλλαγή στην ιστορία, όχι με δημιουργία συστημάτων και ιδεολογιών, αλλά με την ανακαίνιση των ανθρώπων δια της Χάριτος του Θεού, η οποία προσφέρεται στην Εκκλησία δια των μυστηρίων. (Πηγή: Απόσπασμα από το βιβλίο «Μεταξύ δύο Αιώνων» του Σεβ Ναυπάκτου και Αγ. Βλασίου Ιερόθεου. http://www.pelagia.org/htm/b31.e.metaksi_dio_aionon.16.htm)

Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΘΡΑΚΑΣ ΣΠΑΡΤΑΚΟΣ & Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΔΟΥΛΩΝ

ΠΛΑΤΩΝΑΣ & ΔΟΥΛΕΙΑ

Τα κάτωθι δεν έχουν στόχο να μειώσουν την σοφία του Πλάτωνα. Αλλά έχουν σκοπό να καταδείξουν πως δεν γίνεται όλα των μεγάλων να κρίνονται από μερικές φράσεις τους. Οι νεοπαγανιστές όχι μόνο παρουσιάζουν φράσεις για να σπιλώσουν ιεράρχεις αλλά τις περισσότερες φορές τις χαλκεύουν και από πάνω.

«Θα συμφωνούσαμε όλοι ότι πρέπει να έχουμε τους πιο καλούς και τους πιο υπάκουους δούλους που μπορούμε» (Νόμοι 776c).

«Το ζώο που λέγεται άνθρωπος έχει δύστροπο χαρακτήρα και δε φαίνεται εύκολο, να τον πείσουμε να αποδεχτεί αυτές τις δύο κατηγορίες - του σκλάβου και του αφέντη - οι οποίες είναι απαραίτητες στην πράξη» (Νόμοι 777b).

Εδώ με εμπάθεια ειρωνεύεται ο Πλάτων όσους διαφωνούν με την ύπαρξη δουλείας. Ο ίδιος τη θεωρεί απαραίτητη. Η στοιχειοθεσία της Κλασσικής Αρχαιότητας συνίσταται στο ότι πρέπει να υπάρχουν δούλοι.

«Αν θέλουμε να υποταγούν όλοι οι δούλοι στη μοίρα τους χωρίς να δημιουργούν προβλήματα, δεν πρέπει να προέρχονται από το ίδιο μέρος ή να μιλούν την ίδια γλώσσα και δεύτερον, πρέπει να τους φερόμαστε καλά, όχι μόνο για χάρη τους αλλά και για το δικό μας καλό» (Νόμοι 777d).

 Εδώ έχουμε συμβουλές του Πλάτωνα προς δουλοκτήτες που θέλουν υπάκουους δούλους. Άρα πρέπει να έχουμε δούλους. Βεβαίως δεν υπάρχει συμπόνοια προς τους δούλους αλλά συμβουλές ώστε οι δούλοι να μην επαναστατήσουν.

«Ο,τιδήποτε τούς [=δούλους] λέμε πρέπει να έχει το χαρακτήρα προσταγής και να μην αστειευόμαστε μαζί τους, είτε άντρες είναι είτε γυναίκες, όπως κάνουν μερικοί ανόητοι. Η οικειότητα τούς χαλάει και η συμβίωση γίνεται δύσκολη, αφού οι δούλοι δε θέλουν πια να δέχονται διαταγές» (Νόμοι 778a).

Όχι και πολλή ευγένεια προς το δούλο, γιατί θα τον χάσει κανείς. Πρέπει να υπάρχουν δούλοι και οι ελεύθεροι να τονίζουν στους δούλους την διάκριση δούλου-ελεύθερου.

ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΣΚΛΑΒΩΝ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 16ου ΑΙΩΝΑ

Στη γνωστή συνθετική εργασία της Φανής Μαυροειδή¹ έχει υπογραμμιστεί η παρουσία των σκλάβων στα πρακτικά τον βάιλου της Κωνσταντινούπολης. Τα στοιχεία που εκεί καταγράφονται δεν έχουν μόνο δημογραφική σημασία, αλλά το ενδιαφέρον τους εστιάζεται ιδιαίτερα στους μηχανισμούς της απελευθέρωσης των σκλάβων αυτών.

Η γραμματεία τον βάιλου ήταν στο επίκεντρο της παραπάνω αυτής πραγματικότητας. Ως εκπρόσωπος παλαιότερα της μοναδικής δύναμης στη Μεσόγειο, παράλληλα προς το Βυζάντιο και στη συνέχεια προς την οθωμανική κυριαρχία, και στους νεώτερους χρόνους ενός κράτους με έμπειρο διπλωματικό σώμα αλλά και με διαρκή (έστω αυξομειούμενη) εμπορική δραστηριότητα, ο βάιλος είχε τις ευκαιρίες να επεμβαίνει ενεργά και ποικιλόμορφα στον χώρο. Ειδικά ως προς τη διαχείριση των σκλάβων ο βάιλος είχε στη διάθεσή τον ταμείο, που ενισχυόταν απευθείας από τη βενετική μητρόπολη, αλλά και από ιδιωτικούς φορείς².

Το ειδικό βάρος της παρουσίας τον βάιλου εστιαζόταν στη νομική υπόσταση την οποία η γραμματεία τον είχε τόσο εντός της βενετοκρατούμενης επικράτειας όσο και στην οθωμανική κρατική μηχανή. Τη γραμματεία αυτή, που ταυτόχρονα λειτουργούσε ως διοικητική, οικονομική, διπλωματική και συμβολαιογραφική υπηρεσία, εμπιστεύονταν όχι μόνο Βενετοί και γενικά Δυτικοί, αλλά και άλλοι υπήκοοι της Ανατολής, είτε ερχόμενοι αυτοπροσώπως είτε εξουσιοδοτώντας πληρεξουσίους στηνΠόλη³.

Μέσα από τα κείμενα και τα παρεχόμενα έγγραφα της γραμματείας αποκαλύπτεται μια Μεσόγειος ενοποιημένη, με οικονομικές δοσοληψίες που εκτείνονται διάσπαρτα ανά τον χώρο, με προσωπικές γνωριμίες και διασυνδέσεις σε περισσότερες περιοχές, με ένα σύστημα αμοιβαίας εμπιστοσύνης μεταξύ ατόμων διαφορετικής φυλής και Θρησκείας, με ένα καθεστώς που σέβεται και αποδέχεται τις νομικές πράξεις της μιας και της άλλης πλευράς. H «ενοποίηση» αυτή είναι επόμενο να επεκτείνεται και στη διακίνηση τον «ανθρώπινου προϊόντος», των σκλάβων.

Τα γεγονότα της τελευταίας τριακονταετίας του 16ου αιώνα (η ναυμαχία της Ναυπάκτου, η κατάληψη της Κύπρου, οι εξεγέρσεις και οι συγκρούσεις στη Βαλκανική και στον Δούναβη) ευαισθητοποίησαν ιδιαίτερα τη βενετική ηγεσία. Έτσι το 1585 οι Προβλεπτές των νοσοκομείων και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων ανέλαβαν σε πάγια βάση τη διάσωση και απελευθέρωση των σκλάβων. Το διαρκές αυτό ταμείο λάμβανε πόρους τόσο από το δημόσιο όσο και από ιδιωτικές πηγές και κοινωνικούς φορείς, πως θα λέγαμε σήμερα, π.χ. τις εισπράξεις των εμπορικών πλοίων, τους ναούς (λατινικούς και ορθοδόξονς)⁴, τα δικαιώματα των συμβολαιογραφικών πράξεων ή τη συνεισφορά της κοινότητας ενός τόπους. H εξαγορά των σκλάβων προσέκρουσε κυρίως στην εξεύρεση των αναγκαίων ποσών, που φυσικά ποικίλλουν κατά περιόδους αλλά και κατά άτομο. Έως ένα Βαθμό είχε δημιουργηθεί και μια «άτυπη» διαδικασία υπό τον έλεγχο μεΣαζόντων, οι οποίοι γνώριζαν τόπους, αξιωματούχους αλλά και παρακαμπτήριες μεθοδεύσεις⁶, πράγμα που διευκόλυνε τους ενδιαφερόμενους αύξανε όμως το όλο κόστος.

H εκμετάλλευση τον ανθρώπου ως «φυσικού προϊόντος» με νομική και, ανάλογα, Θρησκευτική κάλυψη ήταν ανεκτή και αποδεκτή έως περίπου πριν δυο αιώνες. Παρά τις εκάστοτε φωνές που πρόβαλλαν την όλη αρνητική πλευρά, η οικονομική όψη κάλυπτε όλες τις σχετικές διαμαρτυρίες και ηθικές αντιδράσεις. Είτε ως λεία πολέμου είτε με πειρατική ενέργεια είτε ως απλή αυθαίρετη ενέργεια αρπάζονταν άτομα και οδηγούνταν στη «δούλευση». Ο κύριος προορισμός των αιχμαλωτιζομένων αρρένων ήταν η κωπηλασία στα ποικίλου είδους καράβια («κάτεργα»)⁸, αλλά δενήταν ολίγοι και εκείνοι που εργάζονταν στα κτήματα⁹ και σε παραγωγικές-βιοτεχνικές μονάδες των κυρίων τους. Ο Ναύσταθμος της Πόλης απασχολούσε σκλάβους σε μεγάλο βαθμό, όπως και οι οθωμανοί αξιωματούχοι, και ανάλογη κατάσταση υφίστατο κατά περίπτωση και εποχές στις βενετοκρατούμενες χώρες ¹⁰.

Σε αυτό το παραπάνω ιστορικό πλαίσιο τα άτομα και οι κοινωνίες προσπαθούσαν να αντιμετωπίσουν τη «νόμιμη» μάστιγα της σκλαβιάς. Τα έγγραφα που εδώ παραθέτουμε αναδεικνύουν αυτόν τον αγώνα. H ισλαμική διδασκαλία απαιτεί καλή μεταχείριση των σκλάβων¹¹, όπως και η Δυτική Εκκλησία επέβαλλε περιορισμούς στην εμπορία Χριστιανών, με παλαιότερη τη σχετική διάταξη για Έλληνες¹². Όταν όμως έκλεινε μια πηγή, οι σκλαβέμποροι στρέφονταν προς μακρινότερες και διαφορετικές.Τους Βαλκάνιους αντικατέστησαν οι Ρώσοι, Τάρταροι, Σαρακηνοί και Αφρικανοί¹³. Στην Ανατολική Μεσόγειο και την Ιταλία σπανίως έφθασαν σκλάβοι από το Νέο Κόσμο, καθώς είτε μέσω των Αράβων είτε μέσω τωνΠορτογάλων υπήρχε διακίνηση από τη Μ. Ανατολή και την Αφρική. H περιουσία των «νέων» σκλάβων καθιστούσε ευκολότερη, κατά κάποιο τρόπο, την απελευθέρωση των λευκών. Είναι όμως προφανής η έξαρση της πειρατείας και κατ' ακολουθία τον αριθμού των σκλάβων στα τέλη ν 16ον αιώνα¹⁴. Όλη η «καθ’ ημάς Ανατολή» υπέφερε τότε από ένα ακύρηχτο πόλεμο, που υπέκρυπτε και τον ανταγωνισμό των Δυτικών για την κατάκτηση των αγορών και την αλληλοεξόντωση. Πρέπει να υπογραμμίσουμε, ως κατακλείδα, και μια παράλληλη παρενέργεια τον δουλεμπορίου. Στο έγγραφό μας υπ’ αρ. 25 είναι εμφανής ο εκβιασμός από μέρους των Τούρκων προς τους ρωμαιοκαθολικούς της Πόλης για την ανάκτηση Τούρκων σκλάβων. Ως ενέχυρο κρατιόταν ο λατινικός ναός τον Αγίου Φραγκίσκου. Αυτός είχε ιδρυθεί στο Πέραν πριν το έτος 1297. Νεώτερη μαρτυρία τον αναφέρει πυρπολημένο το 1639. Για το ενδιάμεσο διάστημα έχουμε και άλλη καταστροφή τον το 1453¹⁵. Πολύ πιθανόν ο ναός αυτός να ήταν στο στόχαστρο αντεκδικήσεων και το γεγονός αυτό μάλλον μπορεί ν’ αποδοθεί στην παρουσία Δυτικών σκλάβων στο εκκλησίασμά τον.

Σημειώσεις

01. Φανή Μαυροειδή, Ο Ελληνισμός στο Γαλατά (1453-1600). Κοινωνικές και οικονομικές πραγματικότητες, Ιωάννινα 1992, 60-64, 97-102.

02. Eric R. Dursteler, The Bailo in Constantinople: Crisis and Career in Venice’s Early Modern Diplomatic Corps, «Mediterranean Historical Review» vol. 16, n. 2 (December 2001), 8. Για την αρχειακή σειρά στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας, βλ. Giustiniana Migliardi Ο' Riordan, Presentation des Archives du baile à Constantinople, «Turcica» 33(2001), 339-367 - Dilek Desaive, Les documents en ottoman des fonds des Archives du baile ά Constantinople, ibidem, 369-377.

03. Bruno Simon, I rappresentanti diplomatici veneziani a Costantinopoli, στο «Venezia e i Turchi», Milano, Electa ed., 1985, 56-69.

04. Λεωνίδας Ζώης, Ταμείον Εξαγοράς Αιχμαλώτων, ΕΕΒΣ 5 (1928), 343.

05. Σταματούλα Σ. Ζαπάντη, Κεφαλονιά 1500-1571. H συγκρότηση της κοινωνίας τον νησιού, Θεσσαλονίκη 1999, 316.

06. Γεράσιμος Πεντόγαλος, Σλάβοι και εξαγορά τους στη βενετοκρατούμενη Κεφαλονιά (16ος-18ος αι.), «Πρακτικά του Ε΄ Διεθνούς Πανιονίου Συνεδρίου», Αργοστόλι 1989, 259-261. H μελέτη αυτή ανακεφαλαιώνει την τότε ελληνική βιβλιογραφία.

07. Ως παράδειγμα βλ. Vera Costantini, Destini di guerra. L’ inventario ottomano dei prigioneri di Nicosia (settembre 1570), «Studi Veneziani» 45 (2003), 229-242. Επίσης Γ. Πλουμίδης, Μνείες για Κυπρίους στα τέλη του 16ου αιώνα, «Δωδώνη: Ιστορία και Αρχαιολογία» ΚΘ΄ (2000), 87-92.

08. Στο θέμα αναφέρεται η πρόσφατη δημοσίευση, Luca Lo Basso, Il mestiere del remo nell’ armata sottile veneziana: coscrizione, debito, Pena e schiavitù (secc. XVI-XVIII), «Studi Veneziani» 48 (2004), 105-190.

09. Gino Luzzato, La colonizzazione veneta nella più recente storiografia, «Atti del terzo congresso di studi coloniali», vol. IV, Firenze 1937, 240. -Σπύρος Ασδραχάς, επιμ., Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕ΄ -IΘ΄ αιώνας, τόμ. α΄, Αθήνα 2003, 181, 183, 380. Ο Luzzatto θέτει ως παράδειγμα την Κρήτη, ενώ ο Ασδραχάς αναφέρεται στην οθωμανική επικράτεια.

10. Βλ. ως παράδειγμα την περίπτωση της Κέρκυρας, Σπύρος Καρύδης, Σκλάβοι στα βενετοκρατούμενα Επτάνησα, «Ίστωρ», 7 (1994), 93-108, με ενημερωμένη ελληνική βιβλιογραφία.

11. Προσιτό είναι το λήμμα ΑΒD στην Encyclopedie de 1' Islam, α΄ έκδοση 1960 και επανέκδοση Leiden-Paris, E. J. Brill-G.P. Maisonneuve Larose 6d., 1975.

12. Domenico Gioffrè, Il mercato degli schiavi a Genova nel secolo XV, Genova 1971, 43  κ.ε.

13.Την πρόσφατη ξένη βιβλιογραφία ανακεφαλαιώνει o Sergio Tognetti, Note sul commercio di schiavi neri nella Firenze del Quattrocento, «Nuova Rivista Storica» 86 (2002), 361-374. Βλ. και την οθωμανική πραγματικότητα Halil Sahillioglu, Slaves in the social and economic life of Bursa in the late 15th and early 16th centuries, "Turcica" 17(1985), 43-112 και Suraiya Faroqui, Black slaves and freedmen celebrating (Aydin, 1576), "Turcica" 21991), 205-215.

14. Alberto Tenenti, Schiavi e corsari nel Mediterraneo Orientale intorno al 1585, cellanea in onore di Roberto Cessi, vol. II, Roma 1958, 173-185.

15. G. Hofmann S. J., Il Vicariato Apostolico di Costantinopoli 1453-1830, Roma 1935, 6, 66-68, 255. Χρήσιμο το έργο του Μάρκου Ρούσσου-Mηλιδώνη, Φραγκισκανοί - Καππουκκίνοι, 400 χρόνια προσφοράς στους Έλληνες 1585-1955, Αθήνα, Ιερά Κοινότητα Καππουκίνων, 1996. Ευχαριστώ τον π. Μάρκο Φώσκολο για τις πληροφορίες σχετικά Λατινική Εκκλησία στην Πόλη.

ΕΓΓΡΑΦΑ

ASV, Bailo, Atti 374 (=4). Lorenzo Bernardo bailo, Sententie ed Atti da 26 giugno 1585 a 17 novembre 1587.

1. c.160^r 9 Iουνίου 1586.

Οι Giacomo di Vastalla q. Angelo Janiloni και Giovanni Maria di Sinigaglia q. Federico dalla Foggia [Foggia?], σκλάβοι του Σουλτάνου, δηλώνουν ότι για την απελευθέρωσή τους έλαβαν aspri di Costantinopoli 2000, που ισούνται προς ducati correnti Βενετίας 25, lire 3, soldi 7. Το ποσό εδόθη από τον βάιλο και προέρχεται από το ταμείο που αφορά την απελευθέρωση μη βενετικών υπηκόων, αλλά που υπηρετούν το κράτος.

ASV, Bailo, Atti 375 (=5). Giovanni Moro bailo, Atti da 29 novembre 1587 a 2 luglio 1590.

2. c. 16^r, 10 Φεβρουαρίου 1587 [=1588].

Ο Dominico q. Giovanni Antonio Trivisan da Vicenza δηλώνει ότι από τον βάιλο Giovanni Moro έλαβε άσπρα (aspri) δύο χιλιάδες για την απελευθέρωσή του. Σύμφωνα με τον βάιλο τα χρήματα προέρχονταν από το ταμείο των φιλανθρωπικών ιδρυμάτων (hospitali).

3. Ibidem, c. 28^v, 13 Απριλίου 1588.

Ο Zorzi di Candia πριν 18 χρόνια πιάστηκε σκλάβος ενώ ήταν σε υπηρεσία στη galea Taratina, του βενετικού κράτους. Για την απελευθέρωσή τον δανείστηκε χρήματα και ζητά να τον δοθεί χρόνος για την αποπληρωμή των χρεών. Ο βάιλος χορηγεί ένα έτος απαλλαγής του από κάθε σχετική καταδίωξη.

4. Ibidem, c. 34^v-^35r, 20 Ιανουαρίου 1587 [=88]. Σημειώνεται ότι καταχωρήθηκε καθυστερημένα.

Ο Francesco q. Hieronimo da Venetia barbiero κάτοικος τον San Felise στη Βενετία και επί του παρόντος στο Πέραν, o Vicenzo da Mastri από το Sebenico νυμφευμένος στη Βενετία καλαφάτης στη nave Silvestra και ο Menego della Comare από την Zu(d)ecca της Βενετίας bombardiero στην ίδια nave έδωσαν άσπρα 6 χιλιάδες για την απελευθέρωση του Triffon q. Lυcα καλαφάτη στο Ναύσταθμο (arsenale) της Βενετίας, ο οποίος πριν περίπου 14 χρόνια είχε πιαστεί σκλάβος στην Μάνη. Τα χρήματα παρεδόθησαν στον Jusuf turco γιο τον Bocaochiglia στον οποίο o Triffon βρισκόταν. Το συνολικό ποσό της απελευθέρωσης ανερχόταν άσπρα 13 χιλιάδες. H παράδοση των χρημάτων έγινε από τους Francesco Finardo paron της nave Salvagna και Giacometto di Zuanne Mostachi καλαφάτη στο Ναύσταθμο της Βενετίας. Μάρτυρες πιστοποιούν τα παραπάνω.

5. Ibidem, C. 74^v, 1 Δεκεμβρίου 1588.

Ο Stefano di Domenego Furlan δηλώνει ότι από τον βάιλο έλαβε άσπρα 6 χιλιάδες για την απελευθέρωσή του. Βρισκόταν στην κατοχή τον Ussain Rais. Είχε πιαστεί το 1579 πάνω στην marciliana Bagiera et Giesύ στο στόμιο τον κόλπου Ca(v)o Santa Μαriα. Σύμφωνα με τον βάιλο τα χρήματα προέρχονταν από το ταμείο των φιλανθρωπικών ιδρυμάτων (hospitali).

6. Ibidem, c. 114^r-v, 20 Ιουνίου 1588.

Ο ser Leo Levuni calogiero είχε καταθέσει στη γραμματεία (-ταμείο) τον βάιλον άσπρα 25 χιλιάδες για την απελευθέρωση εννιά σκλάβων από τα Χανιά (Carieotti). Οι Χανιώτες αυτοί είχαν πιαστεί επάνω στη barca του Sevestò Scudo από τον μπέη τον Ναυπλίου. Όμως οι σκλάβοι μεταφέρθηκαν στη Μπαρμπαριά. Ο βάιλος αποφάσισε να επιστραφούν τα χρήματα στον Leo. Στο μεταξύ o Capitanio del Mare απελευθέρωσε τον Sevestò Scudo και τον γιο του, αλλά αυτοί υποχρεώθηκαν να πληρώσουν τα λύτρα. Την ίδια ημέρα στον βάιλο παρουσιάστηκαν οι ser Manoli Carchiopulo patron του vasselo από τα Χανιά San Zuanne Eremita, o Zorzi Melisurgò peotta του ιδίου πλοίου, o Cocoli Mengola nochiero του vassello patron Michiel Zurzura από τα Χανιά και o ser Janni Levuni calogiero, οι οποίοι όλοι τους εγγυήθηκαν για την καταβολή τον ποσού που θα χρειασθεί για την απελευθέρωση των υπολοίπων παραπάνω σκλάβων. Αναφέρονται τα ονόματα τριών εξ αυτών: Costantino Carchiopulo, Atanasio Levuni και Giorgilla Lacassà.

7. Ibidem, c. 127^v, 26 Ιουλίου 1589.

Ο Marco di Nicolό από την Κέρκυρα δήλωσε ότι ήταν σκλάβος στον Missich Bei turco αρνησίθρησκο και τον απελευθέρωσε o Nicola di Todaro di Delvino για άσπρα 10 χιλιάδες. Ο Marco υπόσχεται ότι θα αποδώσει τα χρήματα μόλις φτάσει στην Κέρκυρα.

ASV, Bailo, Atti 376(=6). Giovanni Moro Bailo. Atti e Sentenze, da 22 novembre 1587 a 25 giugno 1590

8. c. 1^r, 22 novembre 1587.

Alvise γιος του ποτε Pirocalo από τη Ζάκυνθο, σκλάβος στην Κων/πολη, καθιστά τον κουνιάδο τον Stamati Agaliotti πληρεξούσιο να χειρίζεται την μητρική και πατρική τον περιουσία.

9. Ibidem, c. 1^v, 19 Νοεμβρίου 1587, Πέμπτη.

Giovanni Alonso γιος του Michiel από τα μέρη της Σαλαμάγκας (vicino di Salamanca) [της Ισπανίας] δηλώνει ότι από τον Giovanni di Terra Pieghi Ισπανό έλαβε ως δάνειο άσπρα οθωμανικά χίλια για την απελευθέρωσή του. Ο Alonso υπόσχεται να τα επιστρέψει μόλις ελευθερωθεί και φθάσει σε χριστιανική περιοχή.

10. Ibidem, c. 3^v-4^r, 11 Δεκεμβρίου 1587, Παρασκευή.

Giovanni di Pietro da Ragusi δηλώνει ότι έλαβε ως δάνειο από τον illustre signor Prato di Cerva ambasciatore Raguseo scudi 500 d' oro in oro για να απελευθερωθεί από τον Assan Bassa. Από τα scudi αυτά 400 ανήκαν στον Raffael di Marino Franco di Gori και 100 στον signor Prato. Για την απελευθέρωσή του είχε πληρώσει scudi 600, αλλά τα άλλα scudi του τα είχαν δανείσει άλλοι σκλάβοι του Assan.

11. Ibidem, c.4^v-5^r, 12 Δεκεμβρίου 1587, Σάββατο.

H madonna Catarina de Trapani q. Vicenzo Casnovo σύζυγος του mastro Antonio Lustrito, σκλάβα που πιάστηκε σε καράβι και τώρα είναι του εγγονού του Mami, καθιστά τον mastro Salvator Lussalato από το Trapani [Σικελίας] πληρεξούσιο για να πωλήσει την περιουσία της και με τα έσοδα αυτά να απελευθερωθεί.

12. Ibidem, c. 36^r, 9 Ιανουαρίου 1588.

Ο ser Lazaro του ποτε Antonio Cacogliari από τη Ζάκυνθο, σκλάβος του Mustafά Bei, καθιστά τον γιο του Stamati πληρεξούσιο να πωλήσει την περιουσία τον, οικόπεδα και οικίες που έχει στο χωριό (villa) Machierado της Ζακύνθου, ώστε να απελευθερωθεί.

13. Ibidem, c. 39^r 19 Φεβρουαρίου 1588, Σάββατο.

Ο ser Pietro του ποτε Zorzi Pignotti από την Ιεράπετρα (Girapetra) της Κρήτης (Candia), σκλάβος τον Mustafά Bei, καθιστά τον ser Marco Caie του ποτε Nicoletto από την Ιεράπετρα πληρεξούσιο να πωλεί την περιουσία που έχει από τον πατέρα τον και την μητέρα τον Μαriα Striglicopula, όπως και από τον πατριό του ποτέ Manea Cloza, ώστε με τα έσοδα να απελευθερωθεί.

14.Ibidem, c. 40^v, 11 Απριλίου 1588, Δευτέρα.

Ο Francesco di Tomasino da Cavo Corso, σκλάβος του Seref Bei, έλαβε ως δάνειο από τον Paulino q. Mariano Κορσικανό scudi d' oro di Spagna 20, για να απελευθερωθεί. Ο Francesco δηλώνει ότι θα τα επιστρέψει στην Κορσική στον Baiazo, γιο του Paulino. Εάν ο Francesco ήθελε πεθάνει καθ' οδόν, οι συγγενείς του να πληρώσουν τα scudi από την περιουσία του.

ASV, Bailo, Atti 378(=8). Protocollo Notarile Giovanni Carlo Scaramelli da ultimo giugno 1590 a 27 maggio 1591.

15. c. 25^r-v, 10 Νοεμβρίου 1590. .

Ο miser Pietro da Crema q. Giacomo σκλάβος του Σουλτάνου (del Gran Signor) και o miser Ascanio da Augubio q. Jadeo σκλάβος του Κεχαγιά (chahaià) του (σουλτανικού) Ναυστάθμου καθιστούν τον miser Zuanne da Vigonza q. Petro candiotto πληρεξούσιο για να εισπράξει χρήματα από τον ser Piero Cipriotto patron di barca άσπρα 3200, που τα χρωστά στους παραπάνω. Το cechino θα υπολογισθεί σε άσπρα 120. Με το ποσό αυτό θα πληρωθεί η απελευθέρωσή τους.

16.Ibidem, c. 38^v, 15 Μαΐου 1591.

Ο Acmat Gianizzero γιος τον Abdulà είχε μεταβεί στη Βενετία όπου διέφυγε ο σκλάβος του ονόματι Erisvan από τη Ρωσία που είχε γίνει turco (=μουσουλμάνος, προφανώς). Ο Acmat εξουσιοδοτεί τον miser Mattecca Salvago Perotto, που πηγαίνει στη Βενετία, να διερευνήσει την υπόθεση και να τη διευθετήσει κατά τον καλύτερο τρόπο.

ASV, Bailo, Atti 380(=10). Ecc. mo ser Mattio Zane bailo, da 21 febbraro 1591 M.V. a25 gennaro 1593 M.V.

17. c. 8^v, 2 Απριλίου 1591 [=1592].

Ο Jesul Petropaulo di Calavria καθιστά τον Giovanni Andrea Storazzi Napolitano πληρεξούσιο να λάβει από τον Adieco Aris di Calabria άσπρα 8 χιλιάδες, που είχαν πληρωθεί για την απελευθέρωσή του.

18. Ibidem, c.10^r 27 Απριλίου 1591 [=1592].

Ο ser Veretό από τη Ζάκυνθο πρώην σκλάβος του Mustafά Bei και τώρα σκλάβος του Isac Chiaus δηλώνει ότι από τον βάιλο έλαβε άσπρα 8 χιλιάδες ως υπόλοιπο για την απελευθέρωσή του.

19. Ibidem, c. 11^r, 27 Απριλίου 1591 [=1592].

Ο Veretò από τη Ζάκυνθο είναι σκλάβος του Isai Chiaus και ήλθε σε συμφωνία με τον τελευταίο για την απελευθέρωσή του με τον όρο αυτός να φροντίσει για την απελευθέρωση του Τούρκου σκλάβου Caracossa, που είναι στη Ζάκυνθο στην κατοχή τουPetretin Barbarossa. Ο Veretò θα καταβάλει άσπρα 15.600 και ο Τούρκος σκλάβος θα πρέπει να παραδοθεί στην Κωνσταντινούπολη μέσα σε τρεις μήνες.

[Το έγγραφο αυτό είναι συνέχεια του παραπάνω υπ’ αρ. 18].

20. Ibidem, c. 20^v-21^r, 21 Σεπτεμβρίου 1592.

Ο Stamati q. Michele δηλώνει ότι από τον miser Marco Sarachinb έλαβε scudi d' oro in oro 40 για να αποφυλακιστεί. Θα εξοφλήσει το ποσό στη Μάλτα.

21. Ibidem, c. 21^r, 26 Σεπτεμβρίου 1592.

Ο Ali Rais αρνησίθρησκος δηλώνει ότι ο αδελφός του Marco Sarachino κατά καιρούς έλαβε scudi d' oro 3387 για την απελευθέρωση σκλάβων. [Προφανώς τα χρήματα ήταν από το ταμείο του βάιλον και παρεδόθησαν στον Ali].

22.Ibidem, c. 21^r, 26 Σεπτεμβρίου 1592.

Ο Iseppo Maltese q. Piero Besué ανέλαβε να παραδώσει στην Μάλτα στον miser Marco τον Τούρκο σκλάβο Assan. Εάν ο σκλάβος στο μεταξύ έχει πεθάνει, δεν υπάρχει υποχρέωση καταβολής λύτρων.

23. Ibidem, c. 31^v, 13 Απριλίου 1593.

Ο Nicoib Castello από τη Γένοβα δηλώνει ότι από τον miser Andrea Salvago για την απελευθέρωσή του έλαβε ως δάνειο scudi di oro in oro 320. Ήταν σκλάβος του Giaffer Bassa.

24. Ibidem, c. 38^v, 6 Ιουλίου 1593.

Ο Zuanne Mudazzo q. ser Nicolò από τα Χανιά κατέθεσε cechini 50 για την απελευθέρωση τον Andrea Mudazzo q. Antonio από τα Χανιά. Ο τελευταίος είχε πιαστεί πριν περίπου τρία χρόνια στα ανοικτά της Απουλίας επάνω σε marciliana της Βενετίας φορτωμένη με λάδι. Τους είχε επιτεθεί η galeota di Aglier. Εάν δεν απελευθερωθεί έως τον Μάρτιο 1594, τότε τα χρήματα Θα επιστραφούν στον Zuanne.

25. ASV, Bailo, Atti 378(=8). Protocollo Notarile di Giovanni Carlo Scaramelli.

c. 27^r-28^v

O Di Brevi, ευγενής Γάλλος, αναλαμβάνει την υποχρέωση να μεταβεί στη Μάλτα για την απελευθέρωση τριάντα σκλάβων Τούρκων. Αυτός ήταν όρος για το άνοιγμα τον ρωμαιοκαθολικού ναού τον Αγίου Φραγκίσκου στο Πέραν. Έγινε έρανος μεταξύ των μελών της παροικίας και συγκεντρώθηκε το ποσόν των άσπρων 500.000. (Το έγγραφο λανθασμένα αναφέρει άσπρα 400.000). Ο Di Brevi έχει καλυμμένα όλα τα έξοδα και είναι υπεύθυνος έως την έξοδο των σκλάβων από τη Μάλτα.

[Κατατάξαμε το έγγραφο αυτό τελευταίο και ουχί ως 16, διά να μη διαταραχθεί η συνέχεια των περιλήψεων].

1590 à (di) 29 novembre

Costituiti personalmente quattordeci magnifici cittadini di Pera di Costantinopoli alla presentia di me, nodaro segretario, et testimonii infrascritti, come qui sotto saranno ad uno per uno descritti et nominati con ogni miglior modo, via et forma c’ hanno potuto et possono per loro heredi et successori, hanno spontaneamente et liberamente confermato et dechiarito come essendo de qui partito it signor di Brevi gentil’ huomo francese per Malta per la ricuperatione delli trenta schiavi turchi da consignar a questa Eccelsa Porta per lο accordo fatto per lο inanzi nel far aprire in honor del signor Dio et della Santa Chiesa Cattolica et Romana il tempio di San Francesco di Pera, essi signori constituiti si obligano et promettono mesi sei doppo giunto qui di ritorno con li trenta schiavi di Malta come di sopra il detto signor di Brevi assente, come se fosse presente, et io come persona publica et per parola havuta da lui per innanzi accettante aspri ottomani quattrocentomille ad aspri centovinti il cechino, come corrono hora in questo modo, cioe il magnifico miser Antonio Piron aspri cinquantamille, miser Νicolό Piron aspri vinticinquemille, miser Odoardo Galian aspri cinquantamille, miser Andrea Ferrari aspri cinquantamille, miser Salvador dell’ Arpa aspri vinticinquemille, miser Ambroso Panzan vinticinquemille, miser Pasqual Navon vinticinquemille, miser Domenego Panzan cinquantamille, miser Ambrosio Grillo cinquantamille, miser Lorenzo Suman vinticinque mille, miser Olivier dei Olivieri cinquantamille, miser Domenego Fornetti vinticinquemille, miser Lancerotto Draρè vinticinquemille et miser Marc’ Antonio Testa vinticinquemille, che ascendono tutti alla summa predetta di aspri 400 mille come ad uno per uno hanno li predetti in diversi giorni a me dato la parola, perchè io ne stipuli it presente publico instrumento.

I quali denari dissero dover’ esser per supplemento di quanto potesse mancar a quello che sarà ritrovato da elemosine di Prencipi Christiani per questo effetto, dechiarando anco i medesimi sopranominati che quando to detta summa di aspri 400 mille non supplisse alli detti riscatti, da esser fatti per scrittura publica in tal atto si obligano fra loro far nova tansa a rata portione et per converso si obligό it detto signor de Brevi che facendosi it riscatto con sole elemosine de’ Principi in tal caso restino et restar debbano liberi dalla sopradetta contributione. Nel qual riscatto s’ intendono comprese tutte le spese di viaggio, vasselli, cavalli et spese di bocca da esser del tutto per detto signor de Brevi tenuto conto distinto et particolare per consignarlo a quelli che saranno deputati da essi signori Perotti all’ ultimare il presente negotio. Espressamente havendo anco ambe esse parti accordato et dechiarito che ’ l risego della condotta de’ schiavi s’ intenda fino usciti di Malta del signor de Brevi et doppo usciti di Malta fin qui di essi signori Perotti, promettendo scambievolmentc per la ossservantia di tutte le cose predette se stessi et tutti ii loro beni presenti et futuri.

testimonii ser Simon dei Tosi Bressan et miser Piero Corinto da Tine.

RIASSUNTO RISCATTO DI SCHIAVI (FINE SEC. XVI)  di Georgios Ploumidis

Ιl presente breve studio prende spunto da venticinque documenti dello Archivio del Bailo a Costantinopoli. La cancelleria di quest’ ultimo aveva un posto prepoderante tanto nell’ area veneziana quanto nella macchina statale ottomana, esercitando funzioni polivalenti, amministrative, economiche, diplomatiche e notarili, a cui si fidavano non solo gli occidentali ma anche le genti del Levante in prima persona oppure con loro rappresentanti. In questo modo il bailo poteva intervenire nelle vane situazioni ed in materia di schiavi aveva un ruolo decisivo, essendo pure dotato di un fondo specifico.

Gli avvenimenti e i turbamenti dell’ ultimo trentennio del sec. XVI sensibilizzò l’ apparato veneziano e nel 1585 i Provveditori alli «hospitali» presero su base stabile il compito del ritrovamento e del riscatto degli schiavi. Le risorse provenivano sia dall’ erario che da fonti private, le chiese (latine ed ortodosse), i pedaggi delle navi, le tariffe dei notai. Gli individui cercavano in vari modi i soldi necessari ed anche si era creata una rete pararella di intermediari, i quali conoscevano luoghi e persone e vie traverse. Attraverso i documenti emerge un mediterraneo unito, in un sistema di fiducia reciproca tra persone di varia razza e religione. Questa unità si estendeva fino a1 traffico del «prodotto umano», gli schiavi.

Nonostante le opposizioni espresse da sempre, la schiavitù era un fatto economico accettato. Quando un accesso Si chiudeva, si aprivano altri mercati. Nei momenti che la Chiesa pose dei divietti (p.c. in materia di cristiani), i mercanti si spingevano più lontano prelevando russi, tartan, saraceni, africani. Per i maschi il principale destino era il servizio alle galere, mentre non erano pochi quelli avviati ai campi e alle industrie oltre ai lavori domestici. L’ arsenale di Pera era un altro luogo di destinazione. I documenti qui pubblicati dimostrano i meccanismi di riscatto, mediante i prestiti, la vendita di beni patrimoniali, lo scambio di persone. È interessante il documento n. 25 dal quale viene in luce un ricatto per l’ apertura della chiesa latina di San Francesco a Costantinopoli. Infatti i turchi pretendevano il recupero di trenta schiavi loro connazionali stanti a Malta. Questa chiesa, fondata prima del 1297, venne distrutta nel 1453 e di nuovo incendiata nel 1639. Forse essa era il luogo di culto frequentato dagli schiani occidcritali a Costantinopoli.

Πηγή: Γιώργος Πλουμίδης, Απελευθέρωση Σκλάβων στα τέλη του 16ου αιώνα, Ανάτυπο από την «Δωδώνη»: Ιστορία και Αρχαιολογία, τόμος Λγ΄ (2004). Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

ΠΗΓΕΣ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑΣ

Εγκυκλοπαίδειες

1. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Θ΄, Στ΄, ΙΔ΄ 

2. Britannica Deluxe 2002

Περιοδικά

1. Δαυλός, τεύχη 181, 182, 183, 258

2. Ιστορικά Θέματα

3. Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 17

4. Strange, τεύχος 64

5. Τρίτο Μάτι, τεύχος 124

6. Ιχώρ, τεύχη 40, 56

7. Απολλώνειο Φως, τεύχος 50

Βιβλία

1. Μεταξύ δύο Αιώνων, Σεβ Ναυπάκτου και Αγ. Βλασίου Ιερόθεου

2. Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας, Κλήμεντος Αλεξανδρέως Άπαντα τα Έργα 2, Πατερικές Εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς», Επόπτης - Επιμελητής Εκδόσεως Ελευθέριος Γ. Μερετάκης, Πτυχιούχος Θεολογίας, Εκδοτικός Οίκος Ελευθερίου Μερετάκη «Το Βυζάντιον»

3. Michael Edwards, Οι Αττικοί Ρήτορες, Μετάφραση: Δ.Γ. Σπαθάρας, Επιμέλεια: Μαρία Κυρτζάκη, Ινστιτούτο του Βιβλίου - Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2002

4. G. Ostrogorsky, Ιστορία του βυζαντινού κράτους, τόμος Α΄ (σ. 142), μετάφρ. Ι. Παναγόπουλος

5. Ι. Καραγιαννοπούλου, - Η Βυζαντινή Ιστορία από τας πηγάς, Θεσσαλονίκη 1974

Ανάτυπα

1. Γιώργος Πλουμίδης, Απελευθέρωση Σκλάβων στα τέλη του 16ου αιώνα, Ανάτυπο από την «Δωδώνη»: Ιστορία και Αρχαιολογία, τόμος Λγ΄ (2004). Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Επιπλέον Βιβλιογραφία

01. Κωστή, εγχειρίδιο της Ποιν. Δικονομίας, εκδ. Γ΄ §§  4, 9 & 13

02. Ν. Ι. Σαριπόλου, Σύστημα Ποινικής Νομοθεσίας. §§ σιδ΄, σνθ΄, τκζ΄

03. Faustin-Helle, Traite de l’ instruction criminelle, εκδ. Β΄τομ. Ι΄, §§ 14, 49 -51, 121, 294 - 299, 350 - 354

04. Garraud, Traite d’ instruction criminelle, τομ. Ι΄ § 257

05. G. Tarde, La philosophie penale, εκδ. 4η σελ. 438 - 441

06. Esmein, Histoire de la procedure criminelle

07. Manzini, Trattato di diritto processuale penale, εκδ. Β΄, τομ. Ι §§ 7, 1, 44, τομ ΙΙΙ σελ. 220 σημ. 2, σελ. 339, σημ. 2, τομ. IV σελ. 112, σημ. 2. 113 - 114

08. Φανή Μαυροειδή, Ο Ελληνισμός στο Γαλατά (1453-1600). Κοινωνικές και οικονομικές πραγματικότητες, Ιωάννινα 1992

09. Eric R. Dursteler, The Bailo in Constantinople: Crisis and Career in Venice’s Early Modern Diplomatic Corps, «Mediterranean Historical Review» (December 2001)

10. Giustiniana Migliardi Ο’ Riordan, Presentation des Archives du baile à Constantinople, «Turcica» 33(2001)

11. Dilek Desaive, Les documents en ottoman des fonds des Archives du baile à Constantinople, ibidem.

12. Bruno Simon, I rappresentanti diplomatici veneziani a Costantinopoli, στο «Venezia e i Turchi», Milano, Electa ed., 1985

13. Λεωνίδας Ζώης, Ταμείον Εξαγοράς Αιχμαλώτων, ΕΕΒΣ 5 (1928)

14. Σταματούλα Σ. Ζαπάντη, Κεφαλονιά 1500-1571. H συγκρότηση της κοινωνίας τον νησιού, Θεσσαλονίκη 1999

15. Γεράσιμος Πεντόγαλος, Σλάβοι και εξαγορά τους στη βενετοκρατούμενη Κεφαλονιά (16ος-18ος αι.), «Πρακτικά του Ε΄ Διεθνούς Πανιονίου Συνεδρίου», Αργοστόλι 1989

16. Vera Costantini, Destini di guerra. L’ inventario ottomano dei prigioneri di Nicosia (settembre 1570), «Studi Veneziani» 45 (2003)

17. Γ. Πλουμίδης, Μνείες για Κυπρίους στα τέλη του 16ου αιώνα, «Δωδώνη: Ιστορία και Αρχαιολογία» ΚΘ΄ (2000)

18. Luca Lo Basso, Il mestiere del remo nell’ armata sottile veneziana: coscrizione, debito, Pena e schiavitù (secc. XVI-XVIII), «Studi Veneziani» 48 (2004)

19. Gino Luzzato, La colonizzazione veneta nella più recente storiografia, «Atti del terzo congresso di studi coloniali», vol. IV, Firenze 1937

20. Σπύρος Ασδραχάς, επιμ., Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕ΄ -IΘ΄ αιώνας, Αθήνα 2003

21. Σπύρος Καρύδης, Σκλάβοι στα βενετοκρατούμενα Επτάνησα, «Ίστωρ», 7 (1994)

22. Encyclopedie de 1' Islam, α΄ έκδοση 1960 κι επανέκδοση Leiden-Paris, E. J. Brill-G.P. Maisonneuve Larose 6d., 1975

23. Domenico Gioffrè, Il mercato degli schiavi a Genova nel secolo XV, Genova 1971

24. Sergio Tognetti, Note sul commercio di schiavi neri nella Firenze del Quattrocento, «Nuova Rivista Storica» 86 (2002)

25. Halil Sahillioglu, Slaves in the social and economic life of Bursa in the late 15th and early 16th centuries, "Turcica" 17(1985)

26. Suraiya Faroqui, Black slaves and freedmen celebrating (Aydin, 1576), "Turcica" 21991)

27. Alberto Tenenti, Schiavi e corsari nel Mediterraneo Orientale intorno al 1585, cellanea in onore di Roberto Cessi, vol. II, Roma 1958

28. G. Hofmann S. J., Il Vicariato Apostolico di Costantinopoli 1453-1830, Roma 1935

29. Μάρκου Ρούσσου-Mηλιδώνη, Φραγκισκανοί - Καππουκκίνοι, 400 χρόνια προσφοράς στους Έλληνες 1585-1955, Αθήνα, Ιερά Κοινότητα Καππουκίνων, 1996

Εφημερίδες

1. Έθνος της Κυριακής, 23 Ιανουαρίου 2005

2. Το Βήμα, Τετάρτη 13 Σεπτεμβρίου 2006

Αρχαίοι Συγγραφείς

1. Πλάτων, Νόμοι

2. Αριστοφάνης, Πλούτος

3. Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία

4. Ισαίος, Περί του Κίρωνος Κλήρου

Διαδίκτυο

1. http://www.scrapbookpages.com/Poland/Auschwitz/Auschwitz12.html

ΑΡΧΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ