ΘΕΑ ΔΗΜΗΤΡΑ & ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ

 Θα πραγματοποιηθεί αναφορά στα Ελευσίνια μυστήρια, ώστε να εννοήσει ο αναγνώστης ενδιαφερόμενος πόσο ανιστόρητη καταντάει η προπαγάνδα των Εθνικών έναντι του Χριστιανισμού και ιδίως έναντι του Χριστιανικού ιερατείου, που παρουσιάζεται σαν κάτι το «βρώμικο» που είχε και έχει κρατική προστασία και που προσέφερε και προσφέρει αποδοχή σε εξουσιαστές με ανήθικη ζωή (π.χ. Αυτοκράτορες, Βασιλείς κ.λ.π.) ενώ στην αρχαία Ελλάδα όλα τα του Εθνισμού είναι τέλεια και δεν έχουν σχέση με την εξουσία. Αντιθέτως παρακάτω θα φανεί ιστορικά η σχέση Eλευσίνιων και κράτους και η εξέλιξή τους ανάλογα με τα συμφέροντα του δεύτερου. Τα εν λόγω μυστήρια έλαβαν απότομο τέλος καθότι απαγορεύθηκαν, δυστυχέστερα για τους Εθνικούς, από τον Θεοδόσιο τον Μέγα όπως απαγορεύθηκε επίσης από αυτόν η τέλεση Εθνικών εορτών και θυσιών. Τέλος για τους πανταχού θρησκευτές, θα καταφανεί ότι η αρχαία θρησκεία δεν ήταν απλώς θεατρινισμός ή ανούσιες διδασκαλίες, αλλά όντως υπήρχε σχέση με το μεταφυσικό και σύμφωνα με την Χριστιανική θρησκεία, που πρεσβεύει το Ένα Τρισυπόστατο και Μοναδικό Θείο Ον, η σχέση βασικά με τους δαίμονες. Οι επιστήμονες και ο επιστημονισμός δύσκολα μπορούν να εκφέρουν επιτυχημένα άποψη για τέτοιες μυστικές τελετουργίες - τελετές.

 Αναπαράσταση υπ. Ι. Τραυλού του Ιερού της Ελευσίνας. Στο κέντρο το Τελεστήριο. (Πηγή: «Οι απόκρυφες επιστήμες στην Ελληνική αρχαιότητα, από τον Όμηρο στον Πρόκλο», Διαμαντής Κούτουλας, φιλόλογος, σελίδα 145)

 Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΟΡΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΣΙΝΑ

Η λατρεία της Δήμητρας στην Ελευσίνα ήταν πολύ παλιά. Η Δήμητρα ως αγροτική και χθόνια θεότητα λατρεύονταν από τους προελληνικούς (Πελασγικούς) λαούς, όπως και οι άλλες θεότητες (Τροφώνιος, Ασκληπιός κ.λ.π.), και από αυτούς παρέλαβαν την λατρεία αυτής και οι ελληνικές φυλές οι κατέλαβαν τις ελληνικές χώρες και αναμείχθηκαν με τις προελληνικές. Φαίνεται εν τούτοις πως με την παλιά λατρεία της Ελευσίνιας Δήμητρας συνδέθηκε και η λατρεία άλλων θεοτήτων (Διονύσου, Ασκληπιού) και έτσι κατά τα χρόνια της ακμής της Αθήνας η λατρεία της Ελευσίνιας Δήμητρας έλαβε μορφή αρκετά διαφορετική από την αρχαία πελασγική. Υπό την παλιά μορφή η λατρεία της Δήμητρας της Ελευσίνας, στο παλαιότατο γραπτό μνημείο που αναφέρεται σε αυτήν, στον ομηρικό δηλαδή ύμνο στην Δήμητρα. Ο ύμνος αυτός, αν και δεν είναι παλαιότερος του Ζ’ αιώνα, εμφανίζει εν τούτοις της Ελευσίνια Δήμητρα υπό την παλιά της μορφή, ως θεά αγροτική και χθόνια, και διηγείται τα πάθη και τις πράξεις της θεάς αυτής σύμφωνα με τις αρχαίες τοπικές παραδόσεις της Ελευσίνας.

Περίφημο άγαλμα της θεάς Δήμητρας

Κατά τον Ομηρικό ύμνο ο Άδης (Πλούτωνας) με συγκατάθεση του Δία άρπαξε την Κόρη της Δήμητρας Περσεφόνη, κατά την στιγμή που αυτή συνοδεύονταν από πολλές νύμφες και έπαιζε και έδραττε άνθη από το πεδίο της Νύσσης. Η Δήμητρα άκουσε τις φωνές της αρπαζόμενης θυγατέρας και όρμησε μαινόμενη να την βρει. Επειδή όμως κανείς δεν μπορούσε να της δώσει πληροφορίες, η Δήμητρα συνοδευόμενη από την Εκάτη, η οποία είχε ακούσει τις φωνές της Περσεφόνης, μετέβηκε προς τον Ήλιο και παρεκάλεσε αυτόν ως επόπτη των πάντων να την πληροφορήσει τι απέγινε η θυγατέρα της. Ο Ήλιος πράγματι είπε σε αυτήν όλη την αλήθεια, και η Δήμητρα τόσο οργίστηκε ενάντια στον Δία, ο οποίος επέτρεψε την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα, ώστε δεν επέστρεψε στον Όλυμπο, αλλά μεταμορφωμένη σε γριά, περιπλανιόνταν στις πόλεις και στους αγρούς, αγνοούμενη από όλους. Μετά από την περιπλάνηση αυτή έφθασε στην Ελευσίνα, όπου κάθισε κάτω από την σκιά μιας ελιάς κοντά σε πηγάδι, που βρίσκονταν δίπλα από την οδό (το Παρθένιο). Στο φρέαρ αυτό κατέφθασαν μετά από λίγο για να αντλήσουν νερό, οι 4 θυγατέρες του προκρίτου (κοιράνου) της Ελευσίνας Κελεού, οι οποίες βλέποντας την γριά, την ρώτησαν ποια είναι, πότε ήλθε και γιατί έμεινε δίπλα από το πηγάδι και δεν πήγαινε στην πόλη για να φιλοξενηθεί. Η Δήμητρα αποκρίθηκε ότι κατάγονταν από την Κρήτη, ότι είχε αιχμαλωτισθεί από ληστές και ότι είχε δραπετεύσει από τον Θορικό, όπου είχε προσορμίσει το πειρατικό πλοίο, και παρακάλεσε αυτές να την συστήσουν σε κάποια οικία, στην οποία να υπηρετεί κατά δύναμη και δήλωσε ότι ήταν σε κατάσταση να αναθρέψει και νεογνά παιδιά, αν κανείς ήθελε να της εμπιστευθεί κανένα. Ακούγοντας αυτά οι θυγατέρες του Κελεού, την παρακάλεσαν να παραμείνει δίπλα από το πηγάδι, ώσπου να αναγγείλουν τις ειδήσεις στην μητέρα τους Μετάνειρα, η οποία ήταν πιθανό να την δεχτεί στην υπηρεσία της και να της αναθέσει την ανατροφή του νεογέννητου παιδιού της Δημοφώντα. Πράγματι η Δήμητρα περίμενε και μετά από λίγο οι θυγατέρες του Κελεού επέστρεψαν τρέχοντας, για να την παραλάβουν,. Εκείνη τις ακολούθησε και εισήλθε στο σπίτι του πατέρα τους, όπου τα αστεία της υπηρέτριας Ιάμβης κίνησαν το πρώτο μειδίαμα της μέχρι τότε αγέλαστης και άσιτης θεάς. Εντούτοις η περίλυπος μητέρα Δήμητρα αρνήθηκε να δεχτεί το πλήρες οίνου ποτήρι, το οποίο της πρόσφερε η Μετάνειρα, λέγονταν ότι δεν είναι επιτρεπτό σε αυτή να πίνει κρασί και παρακάλεσε να της δοθεί κυκεώνας, δηλαδή ποτό αποτελούμενο από νερό, αλφίτων και γλήχωνος (μίνθης). Με το ποτό αυτό έπαψε την μακροχρόνια απόχή της από τροφή και ποτό η θεά, και μετά από αυτό ανέλαβε την ανατροφή του νεαρού Δημοφώντα. Αυτό όμως η Δήμητρα δεν το έτρεφε με γάλα, όπως τρέφονταν τα άλλα βρέφη, αλλά το άλειφε με αμβροσία, διότι είχε σκοπό να το καταστήσει αθάνατο. Προς τον σκοπό δε αυτό ούτε το παιδί έθετε στη κλίνη, για να το κοιμίσει, αλλά το έκρυβε εντός ανθρακιάς ως δαυλό. Επειδή όμως η θαυμαστή και ταχεία ανάπτυξη του παιδιού εκίνησε την προσοχή και την περιέργεια της μητέρας του, η οποία θέλησε να μάθει με ποιόν τρόπο το κατάφερνε αυτό η ξένη γριά, ο σκοπός της Δήμητρας ματαιώθηκε και ο Δημοφώντας έχασε την ευκαιρία να γίνει αθάνατος και αποδόθηκε αμέσως περίτρομός από την οργισμένη θέα στην περίτρομο μητέρα. Συγχρόνως όμως η Δήμητρα απεκάλυψε και ποια ήταν και ζήτησε να της χτισθεί ναός κάτω από την Ακρόπολη και πάνω από το φρεάτιο του Καλλιχόρου, στον οποίο αποσύρθηκε μετά την ταχύτατη ανοικοδόμησή του, αποφεύγοντας πάσα σχέση με τον κόσμο και κλαίγοντας για την τύχη της κόρης της. Αλλά η πράξη αυτή της Δήμητρας επέφερε φρικτά αποτελέσματα. Η γη έπαψε να βλασταίνει και μάταια οι άνθρωποι την καλλιεργούσαν και έσπερναν. Ο κίνδυνος να εξαφανισθεί το ανθρώπινο γένος από την πείνα και να στερηθούν οι θεοί τις θυσίες, τις οποίες ως τότε πρόσφεραν οι άνθρωποι σε αυτούς, φαίνονταν αναπότρεπτος. Αυτό ανάγκασε τον Δία να στείλει τον ένα μετά τον άλλο όλους τους Ολύμπιους θεούς στην Ελευσίνα προς την Δήμητρα, για να την πείσουν να αλλάξει γνώμη και να επιστρέψει στον Όλυμπο μεταξύ των άλλων θεών. Αυτή όμως κατά ουδέν τρόπο ήθελε να πεισθεί προτού δει την αρπαγμένη κόρης της. Έγινε ανάγκη τότε να κληθεί ο σύζυγός της Περσεφόνης με τον Ερμή να επιστρέψει την άνοδο αυτής, ώστε η Δήμητρα βλέποντας την κόρη της να πάψει την οργή της. Την μεν εκείνη παράκληση δεν την απέκρουσε ο θεός των νεκρών, προ της ανόδου όμως της Περσεφόνης, έδωσε σε αυτήν να φάει καρπό ροιάς, ώστε να εξασφαλίσει την επιστροφή της σε αυτόν. Γρήγορα και επί του άρματος του Πλούτωνα, οδηγούμενο από τον Ερμή, διένυσε η Περσεφόνη το μέχρις την Ελευσίνα διάστημα και παρουσιάστηκε στην μητέρα της. Η εκ της συναντήσεως όμως χαρά μεταξύ μητέρας και κόρης δεν διάρκεσε πολύ, διότι ρωτώντας η Δήμητρα την Περσεφόνη αν είχε φάει κάτι πριν προ της αναχωρήσεως από τον Άδη, και ακούγοντας ότι υποχρεώθηκε να φάει καρπό ροιάς, αντιλήφθηκε ότι ήταν αδύνατο να έχει συνεχώς την κόρη της. Η επάνοδος της Δήμητρας στον Όλυμπο φαίνονταν και πάλι δύσκολη. Με την μεσιτεία όμως της Ρέας (της μητέρας του Δία, του Πλούτωνα και της Δήμητρας) επήλθε συμβιβασμός μεταξύ των θεών, κατά τον οποίο το μεν ένα τρίτο του έτους η Περσεφόνη όφειλε να μείνει πλησίον του συζύγου της και τα άλλα δύο τρίτα μεταξύ των Ολύμπιων θεών και δίπλα από την μητέρα της, η οποία δέχθηκε με αυτούς τους όρους να επιστρέψει στον Όλυμπο. Ευθύς αμέσως μετά την έξοδο της Δήμητρας από του ναού η γη καλύφθηκε με χλόη και άνθη και άρχισε να παράγει καρπούς, η δε Δήμητρα έδειξε στους βασιλείς των Ελευσινίων Τριπτόλεμο και Διοκλέα και Εύμολπο και Κελεό τον τρόπο με τον οποίο επιθυμούσε να τελείται η λατρεία της, και τα «σεμνά ὂργια», τα οποία δεν επιτρέπονταν κατά κανένα τρόπο να φανερώνονται στους αμύητους, τα δηλαδή συνήθως καλούμενα Ελευσίνια Μυστήρια.

Ελευσίνα: Τμήμα αετώματος των μεγάλων Προπυλαίων (Πηγή: Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Θ, σελίδα 936)

ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ

 Ο Ομηρικός ύμνος στην Δήμητρα ποιήθηκε κατά χρόνο στον οποίο τα Ελευσίνια Μυστήρια είχαν ήδη καταλάβει σπουδαία θέση στην Ελληνική θρησκεία, χωρίς άλλο είναι αυτός ύστερη εξήγηση και αιτιολογία των λεγομένων και πραττομένων στα Μυστήρια. Ποια όμως ήταν η αρχική σημασία των μυστηρίων της Ελευσίνας, πότε ιδρύθηκαν για πρώτη φορά, από ποιόν και ποια ανάπτυξη και εξέλιξη έλαβαν; Αυτό δεν γίνεται να εξαχθεί από τον Ομηρικό ύμνο. Η έρευνα με βάση μόνο τον Ομηρικό ύμνο θα είναι ελλιπής. Πρέπει πρώτα, αφού έχουμε υπ’ όψη μας τον ομηρικό ύμνο, να εξετάσουμε τι είναι τα μυστήρια γενικά, ποια η αιτία της γεννήσεώς τους και τι συνέβαινε στιες παρόμοιες προς την Ελευσίνα μυστικές τελετές, για να μπορεί να εννοήσει κανείς τι πραγματικά ήταν τα ελευσίνια μυστήρια και ποια σημασία είχαν τα ιερά αντικείμενα που δείχνονταν σε αυτά, καθώς και τα λεγόμενα και αυτά που πράττονταν στην τελετή.

 Μυστήρια είναι λατρείες σε στενό κύκλο και ιεροτελεστίες στις οποίες μόνο λίγα άτομα δικαιούνταν να συμμετέχουν. Κατ’ αρχήν αυτές οι λατρείες είναι οικογενειακές και δικαιούνται να μετέχουν σε αυτές μόνο τα μέλη της οικογενείας. Σε σύνδεση με το ορισμό των μυστηρίων πρέπει να αναφέρουμε ότι τα Ελευσίνια μυστήρια ξεκίνησαν σαν μια οικογενειακή (μυστηριακή) λατρεία της χθόνιας θεάς Δήμητρας. Από τον Ομηρικό ύμνο μαθαίνουμε ότι αρχικώς πράγματι μόνο 4 πρόσωπα μετείχαν των «σεμνῶν ὀργίων» της Δήμητρας, τα οποία δεν επιτρέπονταν σε κανένα να τα μάθει αν δεν ήταν μυημένος. Τα 4 αυτά πρόσωπα είναι οι 4 βασιλείς των Ελευσίνιων (Τριπτόλεμος, Διοκλής, Εύμολπος και Κελεός οι οποίοι δηλαδή είναι ευγενείς σε αυτό συμφωνεί και ο μύθος περί της δημιουργίας των μυστηρίων). Κατά την αρχή μαθαίνουμε ότι μόνο ο Κελεός μπορούσε να τελέσει την ιεροτελεστία της Δήμητρας και υπό αυτού γίνονται δεκτοί οι άλλοι τρεις. Οπωσδήποτε κατά τους αρχαιότατους χρόνους μόνο απόγονοι των 4 εκείνων ανδρών δικαιούνταν να μετέχουν στην λατρεία της Δήμητρας, ως θεότητας πατρώας, Από την οικογένεια των Ευμολπίδων εκλέγονταν σε όλη την διάρκεια των Μυστηρίων ένας ιεροφάντης και ένας διαδούχος. Ο ιεροφάντης που είχε αυτήν την ιδιότητα ισοβίως έπρεπε να είναι αρτιμελής και άγαμος. Όταν εκτελούσε τα καθήκοντά του φορούσε περίλαμπρη κόκκινη στολή με χρυσά άστρα και στόλιζε τα μαλλιά του με διάδημα. Η Δήμητρα είναι θεότητα χθόνια και προσωποποίηση της Γης (Δημήτηρ = Γη Μήτηρ) και όχι μόνο θεωρείται η θεότητα που γεννάει το αρχικό στοιχείο πάσης ζωής αλλά και αυτήν εις την οποία πρέπει να γυρίσουν ως ταφέντα όλα αυτά που γεννήθηκαν όπως και δηλαδή οι άνθρωποι μετά θάνατον δια της ταφής. Χωρίς την ταφή ο πεθαμένος θεωρείται ότι δεν δύναται να αναπαυθεί και η ταφή αποτελούσε την επιστροφή του πεθαμένου εις την μητέρα Γη. Η λατρεία λοιπόν αυτής της θεότητας είναι ευνόητο, ότι ανέκαθεν προσέλκυε ψυχές ευσεβών, οι οποίοι φρονούσαν, ότι τιμώντας την μητέρα Γη, να απολαύσουν τους καρπούς που αυτή παρήγαγε στην παρούσα ζωή και να εξασφαλίσουν δε καλύτερη τύχη στις ψυχές τους μετά θάνατο, την οποία μόνο αυτή η θεότητα μπορούσε να παράσχει, αφού γεννούσε όλα τα έμψυχα, ως φιλόστοργος δε μητέρα τα δέχονταν αυτά στους κόλπους της. Η εξασφάλισης λοιπόν της μεταθανάτιας ευδαιμονίας ήταν ο κυριώτερος σκοπός των υφισταμένων στην Ελευσίνια μύηση. Με τον καιρό λοιπόν η οικογενειακή εορτή της Δήμητρας, μετατρέπεται από μια αγροτική σε ηθική εορτή και τέλος σε εορτή περιβεβλημένη με πέπλο μυστηρίου. Δεν ήταν δύσκολο από εορτή αγροτική προ της σποράς των σιτηρών γενόμενη, με σκοπό την κάθαρση των συμμετεχόντων και την επίκληση βοήθειας της θεότητας προς εξασφάλιση της ευφορίας της γης να καταστεί μυστική εορτή με σκοπό τον εξαγνισμό και εξασφάλιση των ψυχών στην μεταθανάτιο ζωή σε αυτούς που συμμετείχαν. Η αναλογία μεταξύ του ριπτόμενου σπόρου επί της γης που επιφέρει την γέννηση νέων βλαστών και καρπών και των κατατιθέμενων νεκρών επίσης στην γη (διότι και των καιγόμενων η τέφρα στην γη κατατίθονταν), επέβαλλε στους ευσεβείς την ελπίδα, ότι όπως το σπέρμα του φυτού, έτσι και ο άνθρωπος κατατιθέμενος στην γη φαινομενικά μόνο χάνεται αλλά στην πραγματικότητα μεταβαίνει σε άλλη ζωή, η οποία μεν είναι συνέχεια της επίγειας, αλλά πολύ λαμπρότερη αυτής, όπως ο φυτεμένος σπόρος δίνει φυτό πολύ λαμπρότερο και μεγαλύτερο από ότι ο ξερός σπόρος. Για να εξασφαλισθεί λοιπόν αυτό το είδος λαμπρότερης και μεταθανάτιας ζωής, πλήθος ανθρώπων έσπευδε να μυηθεί στα Ελευσίνια μυστήρια. Για να εισαχθούν λοιπόν νέοι μύστες στα μυστήρια, που δεν ανήκαν στις ήδη μυημένες δικαιωματικά οικογένειες, έκαναν χρήση των «μυσταγωγών». Στην αρχή περιορίστηκε σε συγγενείς και φίλους, συμπολίτες των ήδη μυημένων, ίσως και εξ άλλων μερών της Ελλάδας φίλοι τους, αλλά η ένωση του Ελευσίνιου κράτους με το αττικό έδωσε μεγαλύτερες και νέες διαστάσεις στα μυστήρια, καθόσον μπορούσαν να μυηθούν και άλλοι πολίτες και πέραν του αττικού κράτους με την μετέπειτα αύξηση της δύναμης της Αττικής, τους οποίους μυούσαν οι ήδη μυημένοι. Αλλά ο αριθμός των μυημένων δεν περιορίσθηκε στους κατοίκους μόνο της Αττικής. Η αύξηση της δύναμης των Αθηνών έδωσε στα Ελευσίνια νέα λάμψη και κατέστησε τον κύκλο αυτών που είχαν δικαίωμα να προσέλθουν πολύ μεγαλύτερο. Όχι μόνο οι σύμμαχοι των Αθηνών απόκτησαν το δικαίωμα μύησης στα μυστήρια για πολιτικούς λόγους αλλά και οι πάντες οι Έλληνες γιατί αυτό απαιτούσε το συμφέρον των Αθηνών. Οι Αθηναίοι από όταν ενώθηκε το Αττικό κράτος με την Ελευσίνα, θέλησαν να παραστήσουν τα Ελευσίνια μυστήρια ως Παναθηναϊκό κτήμα γι’ αυτό και ίδρυσαν Ελευσίνιο παράρτημα, στο Ελευσίνιο ιερό κάτω από την Ακρόπολη, κόσμησαν τα Ελευσίνια ιερά και τέλος κατέστησαν τα εν Άγρα αρχαιότατα τελούμενα μυστήρια προβαθμίδα των Ελευσίνιων. Ο τρόπος εορτασμού αυτών των μυστηρίων ρυθμίσθηκε σύμφωνα με το πολιτικό συμφέρον και η παλιά εθιμοτυπία τροποποιήθηκε προς το μεγαλοπρεπέστερο. Προ της τελέσεως των ελευσίνιων μυστηρίων, τα σπουδαιότατα αντικείμενα μεταφέρονταν προ της τέλεσης στο Ελευσίνιο και μετά μεταφέρονταν πάλι πίσω εις την Ελευσίνα μέσω της Ιεράς Οδού υπό την επίβλεψη και προστασία των Αθηναϊκών αρχών. Τα μυστήρια αυτά έγιναν έτσι επίσημη αθηναϊκή γιορτή και χρησιμοποιήθηκαν για την ανύψωση της ηθικής δύναμης των Αθηνών και της πολιτικής επιβολής τους εις τους άλλους Έλληνες. Με προκήρυξη τους προέτρεψαν τους Πανελλήνιους να φέρνουν τους απαρχές καρπούς τους στα Ελευσίνια, όπως έκαναν αυτοί και σύμμαχοί τους, και για να το εκμεταλλευθούν περισσότερο αυτό δημιούργησαν τον μύθο κατά τον οποίο από τον Ελευσίνιο Τριπτόλεμο διαδόθηκε στον άνθρωπο το μέγα δώρο της Δήμητρας και δηλαδή η καλλιέργεια των σιτηρών. Τότε επιτράπηκε η μύηση σε όλους τους Έλληνες εφόσον ήσαν «χεῖρας καθαροί» αλλά όχι στους βάρβαρους. Αργότερα βέβαια θα γίνει και αυτό εν μέρει με περισσότερες τις μυήσεις των ρωμαίων (ίσως επειδή γνώριζαν Ελληνικά). Πολλοί επιφανείς από αυτούς εξάσκησαν αυτό το δικαίωμα.

Αναθηματικό ανάγλυφο του 5ου αιώνα π.Χ. από την Ελευσίνα στο οποίο απεικονίζονται η θεά Δήμητρα κρατώντας σκήπτρο και στάχυα, ο νεαρός Τριπτόλεμος και πίσω η θεά Περσεφόνη κρατώντας μια λαμπάδα ενώ ευλογεί τον νεαρό. (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο) (Πηγή: Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Θ, σελίδα 937)

Το πλήθος των συρρεόντων στα Ελευσίνια μυστήρια κατά τους μεταγενέστερους χρόνους ιδίως, ήταν καταπληκτική. Από κάθε γωνιά του ελληνορωμαϊκού κόσμου κάθε τάξης άνδρες και γυναίκες έσπευδαν για να βρουν εκεί ότι διακαώς αναζητούσαν και δεν μπορούσαν να το βρουν αλλού. Οι ευσεβείς οι οποίοι δεν θεωρούσαν αρκετή γι’ αυτούς την συνήθη λατρεία των θεών και οι οποίοι δεν έμενα ευχαριστημένοι από τις φιλοσοφικές θεωρίες οποιασδήποτε σχολής, όσο αφορά την αρχή και τον σκοπό του ανθρώπινου βίου και ιδίως την μετά θάνατο τύχη της ψυχής, επιθυμούσαν όμως να εξασφαλίσουν σε αυτούς ψυχική ηρεμία στην παρούσα ζωή και ευδαιμονία μετά θάνατο, νόμιζαν πως μπορούσαν να τα πράξουν όλα αυτά με την μύηση στα Ελευσίνια και άλλα παρόμοια μυστήρια. Έτσι εξηγείται η συρροή τόσων ανθρώπων σε όλα τα μέρη, όπου τελούνταν μυστικές ιεροτελεστίες και ενεργούνταν μυήσεις, ιδίως κατά τα χρόνια λίγο πριν από την γέννηση του Ιησού Χριστού και λίγο μετά από αυτήν (Α’ και Β’ αιώνα προ και μετά Χριστό). Η μύηση δηλαδή θεωρούνταν ως δύναμη ικανή να εξαγνίσει και να εξαγιάσει τον άνθρωπο και να τον ενώσει κατά κάποιον τρόπο με τον θεό, του οποίου αυτός αποκτούσε τις δυνάμεις και τις ιδιότητες. Στα Μυστήρια και ιδίως εκείνα παλιά φημισμένα της Ελευσίνας συνέρεαν οι ευσεβείς, όπως εκείνοι που διψάνε στην πηγή των υδάτων. Βαθμηδόν η παλιά χροιά των Ελευσίνιων ως τοπικής λατρείας της Δήμητρας, ως θεάς χθόνιας και αγροτικής, εξέλιπε εντελώς, και το ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα και της Κόρης περιβλήθηκε με αίγλη του εξαιρετικά άγιου, του δια τούτο μοναδικού στον κόσμο και επομένως παγκόσμιου ιδρύματος, του οποίου την υποστήριξη και τον εξωραϊσμό θεώρησαν ζήτημα φιλοτιμίας να ενεργήσουν πλούσιοι Έλληνες και Ρωμαίοι και ιδιαίτερα ο αυτοκράτορας Αδριανός.

Εντούτοις παρά την τεράστια μεταβολή που επήλθε στο ιερό της Ελευσίνας, το δικαίωμα να τελούνται τα της λατρείας στην Ελευσίνα, να διενεργούνται οι ιερές πράξεις διατήρησαν μέχρι τέλους των παλαιών δικαιούχων οι απόγονοι, οι οποίοι ανέκαθεν αποτελούσαν το ιερατείο. Αυτοί μόνο είχαν το δικαίωμα, όχι μόνο να μυούν τους άλλους, αλλά και να άγουν τις πομπές και να προΐστανται γενικά των τελετών. Οι λοιποί μύστες λάμβαναν μόνο το δικαίωμα να παρίστανται στην ιεροτελεστία και να λαμβάνουν γνώση των γινομένων στο ιερό (τα οποία για τους μη μυημένους ήταν απόρρητα) αλλά και να εισάγουν άλλους προς μύηση ως μυσταγωγοί. Ενάντια με τα παλιότερα ακόμη και τα παιδιά είχαν δικαίωμα συμμετοχής ενεργά στις ιεροτελεστίες και να απαγγέλλουν σε αυτά δεήσεις εξ ονόματος και υπέρ πάντων των παρευρισκομένων («παῖδες ἀφ’ ἑστίας»)

(ΙΕΡΑΤΕΙΟ και ΚΡΑΤΟΣ)

Κατά τους χρόνους της ακμής τους πολυάριθμο προσωπικό ασχολούνταν με την λατρεία της Δήμητρας και της Κόρης και στην μύηση των προσκυνητών. Όχι μόνο ιερείς και ιέρειες αλλά και άλλο προσωπικό χρησιμοποιούνταν για την κανονική λειτουργία του ιερού. Τα ανώτατα των ιερατικών αξιωμάτων κατείχαν οι απόγονοι των παλιών ηρώων της Ελευσίνας, ο Ιεροφάντης από την οικογένεια Ευμολπίδων, ο Δαδούχος από τους Τριπτόλεμους, ο Ιεροκήρυκας από τους Κύρηκες και ο εκβώμιος ιερεύς ήταν του αυτού γένους κ.α.. Στον ιερέα Ιεροφάντη αντιστοιχούσε η ιέρεια Ιεροφάντης που ανήκε είτε στους Ευμολπίδες, είτε στους Φυλλίδες, στον Δαδούχο αντιστοιχούσε πιθανώς ιέρεια από τους απόγονους του Τριπτόλεμου. Αντίστοιχη ιέρεια του Ιεροκύρηκα δεν αναφέρεται, Τέλος προς τον Επιβώμιο ιερέα αντιστοιχούσε η λεγόμενη ιέρεια της Δήμητρας ή Επώνυμος ιέρεια, που στην αρχή λαμβάνονταν από τους Φυλλίδες και αργότερα από τους Ευμολπίδες, επειδή όμως αργότερα χάθηκε η οικογένεια που κατάγονταν από τον Τριπτόλεμο, από την οποία λαμβάνονταν οι Δαδούχοι (οι οποίοι ως γνωστόν είχαν πάντοτε τα ονόματα Καλλίας και Ιππόνικος) το αξίωμα αυτό δίνονταν σε αυτούς που ανήκαν στην οικογένεια των Λυκομιδών.

Εκτός όμως από τους ιερείς και οι κατώτεροι υπάλληλοι του ιερού λαμβάνονταν από τα ίδια αυτά ιερατικά γένη. Τέτοιοι ήσαν οι: Ιακχοφόρος, Κουροτρόφος, Δαειρίτης και η ιέρεια Δαειρίτης που έβρισκαν χρήση στην πομπή του Ίακχου, ο Λικνοφόρος, που κουβαλούσε το ιερό λίκνο που ονομάζονταν κέρνον, οι Υδρανοί, οι καθαίροντες του υποψήφιους μύστες, οι Σπονδοφόροι, που προκήρυσσαν την ιερή εκεχειρία προς συμμετοχή στα Ελευσίνια όλων των Ελλήνων άνευ εμποδίων λόγο πολέμου, οι Πυρφόροι, που έφεραν και διατηρούσαν το πυρ για την τέλεση των Μυστηρίων, ο Ιεραύλης, ο οποίος ηύλει κατά την μουσική και ήταν αρχηγός της ιερής μουσικής, έχοντας υπό αυτού τους Υμνωδούς και τις Υμνήτριες, οι Νεωκόροι, που διατηρούσαν καθαρούς τους ναούς και τους βωμούς, οι Φαιδρυντές, που διατηρούσαν καθαρά τα αγάλματα των θεών. Μεσάζουσα τάξη μεταξύ των ιερατικών υπαλλήλων και των υφιστάμενων την μύηση αποτελούσαν εκείνοι που καλούνταν Παναγείς. Τέλος ως αληθινό ιερατικό αξίωμα θεωρούνταν ότι είχαν οι καλούμενοι «παῖδες άφ’ ἑστίας μεμυημένοι», οι οποίοι εκλέγονταν κάθε έτος με κλήρο από αυτούς που ανήκαν στις οικογένειες των παλαιών ευπατρίδων και απάγγελναν τυπικές φράσεις και προσευχές εξ ονόματος και υπέρ πάντων των παρευρισκομένων.

Ως ιερατικοί υπάλληλοι πρέπει να θεωρηθούν και οι ιεροποιοί, οι επίσημοι δηλαδή αντιπρόσωποι της πόλης των Αθηνών, οι οποίοι εκτελούσαν τα καθήκοντά τους και κατά τα Ελευσίνια μυστήρια, όπως και σε όλες τις άλλες εορτές. Την γενική όμως διεύθυνση των Ελευσίνιων μυστηρίων είχε ο άρχων βασιλεύς, ο οποίος ως προς την οικονομική φροντίδα της εορτής και την φροντίδα για τα θύματα βοηθιόνταν από 4 «ἐπιμελητῶν τῶν μυστηρίων», που εκλέγονταν από τον δήμο, δύο εξ απάντων Αθηναίων και δύο από τις ιερατικές οικογένειες της Ελευσίνας (1 από τους Ευμολπίδες και 1 από τους Κύρηκες).

Αγγειογραφική παράσταση που εικονίζει του κυριότερους θεούς της Ελευσίνιας λατρείας. [Από αριστερά προς τα δεξιά: Πάνω: Ζευς, Διόνυσος, Αμφιτρίτη, Ποσειδώνας. Κάτω: Δήμητρα, Τριπτόλεμος, Περσεφόνη, και στο άκρο Εύμολπος. Μεταξύ των δύο τελευταίων η Ελευσίνα ως γυναίκα]. (Πηγή: Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Θ, σελίδα 936)

(ΕΟΡΤΗ και ΚΡΑΤΟΣ)

Την τάξη της εορτής επέβλεπε ο άρχων βασιλιάς, βοηθούμενος από τον παρέδρό του και που είχε υπό τις διαταγές του αστυνομικά όργανα τους κήρυκες. Μεγίστη προσοχή δίνονταν ώστε να μην συμβεί καμιά αταξία κατά την διάρκεια των μυστηρίων και κατ’ εξοχήν να μην εμπαιχθούν αυτά. Όλα τα πταίσματα που γίνονταν κατά την διάρκεια της εορτής αναφέρονταν από τον άρχων βασιλιά στην «ἱεράν γερουσίαν», σε επιτόπιο δικαστήριο δηλαδή των οποίων μέλη ήταν οι ιερές οικογένειες των Ευμολπίδων και των Κύρηκων και οποίοι τιμωρούσαν τους πταίστες. Αν διαπράττονταν βαρύ παράπτωμα τότε ο βασιλιάς όφειλε να το αναφέρει την πρώτη ημέρα μετά το τέλος των μυστηρίων στην βουλή των 500, που συνεδρίαζε ειδικά εκείνη την ημέρα και η οποία επέβαλε την τιμωρία σε αυτούς που ασέβησαν στα μυστήρια. Οι ποινές για ασέβεια ήταν βαρύτατες και δεν αποκλείονταν η θανατική ποινή και η δήμευση της περιουσίας των ασεβών. Τα παραδείγματα του Αλκιβιάδη (δικάστηκε ερήμην σε θάνατο επειδή έδειξε σε φίλους το όσα γίνονταν και λέγονταν μπροστά από το Τελεστήριο. Πρόφτασε να φύγει από την Αθήνα πριν συλληφθεί αλλά τελικά η περιουσία του δημεύθηκε) και Ανδόνικου, είναι αρκετά για να δείξουν, πόσο αυστηροί ήταν Αθηναίοι κατά των ασεβών στα μυστήρια. Ακόμη και σε πολλούς εξ αγνοίας ασεβών στα μυστήρια π.χ. είσοδος των αμύητων στο άδυτο επιβλήθηκε η θανατική ποινή. Στο Ελευσίνιο επίσης προσφέρονταν οι σχετικές θυσίες από τους επιμελητές των Μυστηρίων και εκεί επίσης στήνονταν οι στήλες επάνω στις οποίες γράφονταν τα ονόματα όσων τιμωρούνταν με δήμευση της περιουσίας τους, για αδικήματα έναντι των θεών.

(ΕΤΑΙΡΑ ΦΡΥΝΗ & ΛΑΪΔΑ)

Στο σημείο της θανατικής καταδίκης σε περίπτωση αποκάλυψης των μυστηρίων υπάρχει το παράδειγμα της διάσημης εταίρας Φρύνης που καταδικάσθηκε από τον Άρειο Πάγο στην ποινή του θανάτου, επειδή βεβήλωσε τα Ελευσίνια Μυστήρια, δεν τήρησε δηλαδή το απόρρητο εκείνων, που γνώρισε ως μύστης κατά τις ειδικές τελετές. Ο σχετικός θρύλος μας λέει επίσης ότι ο δικηγόρος της καλλονής εταίρας επέτυχε την από την θανατική καταδίκη αθώωση, όταν απόσυρε τον χιτώνα της Φρύνης και θάμπωσε με την ομορφιά της τους δικαστές. Σύμφωνα με άλλη παράδοση η Φρύνη εξελέγη να λόγω της ωραιότητάς της να υποδυθεί τον ρόλο της θεάς σε μια θεατρική παράσταση που θα δίνονταν στην Ελευσίνα, κατά την διάρκεια των Μυστηρίων. Επειδή όμως φανέρωσε μερικά περιστατικά, που έγιναν κατά το διάστημα των εορτών, θεωρήθηκε ότι παραβίασε το απόρρητο.

 Άλλη παράδοση θέλει την εταίρα της Κορίνθου να παίρνει μέρος στην αναπαράσταση της θεάς. Η εταίρα γυρνούσε από τον ερωμένο της Φρύγιο πρίγκιπα Αρσάμβη και στάθμευσε στο Σούνιο. Στο Σούνιο επίσης οι ιερείς της Ελευσίνας αναζητούσαν «την καλλίστη των γυναικών». Έτσι ανακάλυψαν την Λαΐδα και παρά την θέλησή της την οδήγησαν στην Ελευσίνα όπου την ερωτεύθηκε ο ιεροφάντης χωρίς όμως να καταφέρει να την δελεάσει, παρά τις απειλές και τις υποσχέσεις του. Με την βοήθεια του παλιού της φίλου στρατηγού Λεοντίδη κατόρθωσε να φύγει από την τελετή και να φθάσει στην Κόρινθο. Αλλά εκεί την καταδίωξε το ιερατείο. Ενώ διασκέδαζε στον περίφημο κήπο της με τον φίλο Αρίστιππο, τον Ευριπίδη και άλλους φίλους της, συνελήφθη και οδηγήθηκε στην Ελευσίνα. Δικάστηκε για ασέβεια προς την θεά αλλά τελικά αθωώθηκε.

ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟΠΟΣ ΤΗΝ ΜΥΗΣΗΣ

Η αρπαγή της Περσεφόνης από τον Άδη. Τοιχογραφία από το Μακεδονικό Τάφο της Βεργίνας. (Πηγή: Περιοδικό Ιχώρ, τεύχος 7, άρθρο «Οι τρεις μεγάλοι κατακλυσμοί της Ελληνικής Προϊστορίας», Αναστάσιος Δ. Στάμου, σελίδα 4)

(ΜΥΣΤΕΣ και ΕΞΟΥΣΙΑ)

Κατά την παλιότατη εποχή τα Ελευσίνια Μυστήρια (τα όργια όπως αποκαλούνταν) τίποτα άλλο δεν ήταν παρά δραματική αναπαράσταση του μύθου της Δήμητρας, όπως περιγράφεται στον Ομηρικό ύμνο. Βραδύτερα εισήχθησαν, όπως είπαμε, αρκετοί καινοτομίες, αφού συνδυάστηκαν η λατρεία της Δήμητρας, του Διονύσου και του Ασκληπιού και δόθηκε στην τοπική λατρεία των αρχαίων χρόνων γενικότερος χαρακτήρας. Τότε και η μύηση στα Ελευσίνια μυστήρια, η οποία μόνο σε λίγους ήταν προσιτή, κατέστη ευχερής σε όλους του βουλόμενους, ακόμη και σε δούλους μερικές φορές, οι οποίοι μπορούσαν να συνοδεύσουν τους αφέντες τους στο άδυτο, να δουν και να ακούσουν αυτά που γίνονταν και να θεωρηθούν έτσι μυημένοι. Τότε τέλος η τέλεση των μυστηρίων αποχωρίστηκε από τις άλλες εορτές της Ελευσίνας που είχαν σχέση με την Δήμητρα και έγινε ενιαυσία, διότι το πλήθος των προσερχόμενων προς μύηση ήταν τόσο μεγάλο, ώστε να μην γένεται να μυηθεί ολόκληρο, αν η τέλεση των μυστηρίων γίνονταν κατά μικρά χρονικά διαστήματα. Φαίνεται δηλαδή ότι κατά αρχάς τελούνταν στην Ελευσίνα μια ολόκληρη εορτή κατά τετραετία, τα καλούμενα Ελευσίνια. Κατά την διάρκεια της εορτής αυτής, κατά την οποία διεξάγονταν γυμνικοί αγώνες και μουσικοί, είναι πιθανόν ότι τελούνταν και οι μυήσεις. Επειδή όμως ο αριθμός αυτών που ήθελαν να μυηθούν γίνονταν όλο και μεγαλύτερος, η δε μύηση λόγω της φύσης της δεν γίνονταν να συντελεσθεί ολόκληρη εντός μιας περιόδου εορτών, καθιερώθηκε εκτός των κατά τετραετία τελούμενων Ελευσίνιων των καλουμένων μεγάλων ή πεντετηρικών, και άλλη εορτή γινόμενη κατά διετία, η των τριετηρικών δηλαδή ή μικρών Ελευσίνιων. Εφόσον τα Ελευσίνια διεξάγονταν κατά τετραετία, ο κατά πρώτος μυηθείς όφειλε να αναμείνει την παρέλευση 4 ολόκληρων ετών, ώστε κατά το πέμπτο έτος να επανέλθει στην Ελευσίνα και να συμπληρώσει την μύησή του. Αυτό, όπως είναι αυτονόητο, καθίστατο πολλές φορές ανέφικτο ένεκα του μακριού ενδιάμεσου χρόνου, εντός του οποίου ή ο ζήλος αυτού ψυχραίνονταν ή περιπέτειες, πόλεμοι, νόσοι και ακόμη και ο θάνατος, ματαίωναν την επιθυμία αυτού. Όταν λοιπόν τα Ελευσίνια διαιρέθηκαν σε μεγάλα και μικρά, καθορίστηκε να γίνεται η μεν προκαταρκτική μύηση κατά τα μικρά, η δε τελική (τέλεσης, τελική) κατά τα μεγάλα. Αλλά και πάλι παρουσίαζε δυσχέρειες η στενότητα του χρόνου, κατά το οποίο διαρκούσαν οι εορτές εκείνες, κατά τις οποίες ήταν αφενός μεν ανάγκη να διεξαχθούν οι αγώνες, αφ’ ετέρου δε να μυηθεί ολόκληρο το πλήθος των συρρεόντων προς τον σκοπό αυτό προσκυνητών. Παρέστη λοιπόν η ανάγκη να διεξαχθεί η εορτή σε κοσμική, αν μπορεί να ειπωθεί, εορτή, κατά την οποία τελούνταν οι αγώνες και η οποία εξακολούθησε να τελείται κατά διετία και τετραετία, ως μικρά και μεγάλα Ελευσίνια, τελούμενα κατά το θέρος μετά την συγκομιδή των καρπών, και σε μυστική εορτή, τα μυστήρια ή όργια, η οποία ορίστηκε να τελείται κάθε έτος κατά το δεύτερο ήμισυ του μηνός Βοηδρομίωνος (Σεπτέμβριο). Από της εποχής αυτής τα Ελευσίνια μυστήρια κατέστησαν εορτή αποκλειστικά θρησκευτική και μάλιστα τόσο μεγάλη, ώστε να συμπεριληφθούν σε αυτή τμήματα της και τα καθαρώς θρησκευτικά μέρη άλλων εορτών (του Διονύσου και Ασκληπιού), καθορίστηκε δε και ο πάγιος χρόνος, τόπος και τρόπος της μύησης.

Αλλά επειδή πάλι, όπως και παλαιότερα, έτσι και τώρα, ένεκα του πλήθους των εισερχομένων προς μύηση δεν ήταν δυνατόν να συντελεσθεί αυτή εφάπαξ, διαιρέθηκε η διεξαγωγή της σε 2 τμήματα. Κατά το πρώτο έτος ο μύστης εισάγονταν στο ιερό, έβλεπε και άκουγε τα διαδραματιζόμενα σε αυτό, το δε επόμενο αν ήθελε (ή και αργότερα), ελάμβανε νέα και εκτενέστερη γνώση των μυστηρίων (εποπτεία), μυούταν δηλαδή τελείως (ετελείτο). Αυτός όμως που ΄ήθελε μελλοντικά να μυηθεί, όφειλε να καθαρθεί σωματικά κα ψυχικά, για να καταστεί άξιος της μυήσεως. Ο καθαρμός αυτός για να είναι πλήρης, έπρεπε να αρχίζει ικανό χρόνο νωρίτερα, πράγμα το οποίο δεν ήταν εύκολο πράγμα για όλους, αν δεν καθορίζονταν χρόνος και τόπος κοινός προς αυτό το σκοπό. Αλλά και αυτά φρόντισαν να καθορίσουν οι Αθηναίοι δια της καθιερώσεως των λεγομένων «μικρῶν μυστηρίων ἣ μυστηρίων ἐν Ἂγρᾳ» τα οποία ήσαν φέρει ειπείν μια προπαρασκευή, μια προβαθμίδα, για ην μύηση στα μεγάλα μυστήρια των Ελευσινίων. Κατάντησε έτσι η μύηση στα Ελευσίνια μυστήρια να συντελείται σε τρεις περιόδους,:

1. εν Άγρα κατά τον μήνα Ανθεστηρίων

2. στην Ελευσίνα μετά από 7 μήνες (τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους)

3. στην Ελευσίνα μετά από τουλάχιστον ένα έτος μυήσεως

ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΣ ΤΗΣ ΤΕΛΕΣΗΣ ΤΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ

Ο τρόπος της μύησης κατά την ακμή των μυστηρίων ήταν ο εξής:

Αυτός που ήθελε να μυηθεί έπρεπε πρώτα να μυηθεί στα Άγρα μυστήρια, τα οποία αποτελούσαν εορτή όχι της Δήμητρας αλλά του Διονύσου και της Περσεφόνης και η οποία κατά κάποια παράδοση ήταν και σύζυγός του. Δεν γνωρίζουμε ακριβώς τι γίνονταν σε αυτά τα μυστήρια αλλά ξέρουμε ότι ήταν μια προπαρασκευή για τα μεγάλα μυστήρια και το κυριότερο μέρος καταλαμβάνουν οι καθαρμοί που γίνονταν στον Ιλισό. Ήταν δηλαδή όπως έλεγαν οι παλιοί «προκάθαρσις καί προάγνευσις» για τα Ελευσίνια, οι δε προς μύηση σε αυτά λάμβαναν θρησκευτικές γνώσεις απαραίτητες προς κατανόηση των συμβόλων και θεαμάτων των μεγάλων μυστηρίων.

 Τα μεγάλα μυστήρια, τα Ελευσίνια καθ’ εαυτό, άρχισαν την 15^η του Βοηδρομίωνος και διαρκούν αρκετές ημέρες, μάλλον 9 (όσο ήταν και οι μέρες της περιπλάνησης της Δήμητρας κατά τον Ομηρικό ύμνο). Αρκετές μέρες νωρίτερα οι σπονδοφόροι προκήρυσσαν την ιερά εκεχειρία που διαρκούσε 2 μήνες και 10 ημέρες για τα μεγάλα και τα μικρά μυστήρια. Προ της ενάρξεως της εορτής, την 14^η του Βοηδρομίωνος μεταφέρονταν από την Ελευσίνα στην Αθήνα τα ιερά (αγάλματα και σύμβολα) της Δήμητρας και καταθέτονταν στο παράρτημα του Ελευσίνιου ιερού της Ακρόπολης, το καλούμενο Ελευσίνιο. Την πρώτη ημέρα της εορτής (15^η Βοηδρομίωνος), η οποία καλείτο αγυρμός (συνάθροιση), γίνονταν η προκήρυξη της εορτής (πρόρρησης), κατά την οποία καλούνταν να συμμετάσχουν όλοι εκείνοι που ήθελαν, άνδρες και γυναίκες, και αποκλείονταν μόνο εκείνοι, όσοι ήσαν «χεῖρας μή καθαροί» ή «φωνήν ἀξύνετοι» δηλαδή εγκληματίες (δολοφόνοι) ή ξενόγλωσσοι (μη Έλληνες). Είναι αλήθεια ότι ο πραγματικός αποκλεισμός αυτών από τα μυστήρια ιδίως των «χεῖρας μή καθαρών» δεν ήταν πάντα δυνατός, ένεκα της ελλείψεως χρόνου προς εξέταση του ιδιωτικού βίου των πολυπληθών και αγνώστων υποψηφίων που ήθελαν να μυηθούν. Εν τούτοις μάλλον ο φόβος του θεού και η φωνή της συνείδησης παρά ο φόβος τιμωρίας κράτησαν πολλές φορές μακριά από τα μυστήρια ανθρώπους που ήταν ανάξια αυτών. Έτσι π.χ. ο Νέρων δεν τόλμησε να έλθει προς μύηση, επειδή συνειδητοποίησε πόσα ανοσιουργήματα είχε πράξει, ενώ ως πανίσχυρος αυτοκράτορας κανένα κίνδυνο δεν διέτρεχε να τιμωρηθεί για ασέβεια, αν προσέρχονταν για να μυηθεί. Υπήρχαν όμως άλλοι λιγότερο επιφανείς του Νέρωνα, αλλά όχι ιδιαίτερα λιγότερο εγκληματίες και οι οποίοι δεν δίστασαν να μυηθούν και να εγείρουν κατά της πράξης τους την κοινή αγανάκτηση κατά τους χρόνους κατά τους οποίους η ευσέβεια δεν ήταν σπάνιο φαινόμενο στην Ελλάδα. Όταν όμως η ηθική εξέλειπε, δεν γίνονταν κανένας λόγος για την ηθική των προσερχόμενων προς μύηση αλλά αντιθέτως πίστευαν ότι με την μύηση γίνονταν κάποιος να αποπλύνει τα αμαρτήματα στα οποία είχε υποπέσει. Αυτή την άποψη κατέκρινε ο περίφημος Διογένης ο κυνικός ο οποίος έλεγε ότι θα ήταν γελοίο να πιστεύουν οι αρχαίοι ότι ο κλέπτης Παταικίων που μυήθηκε στα Ελευσίνια, θα πορεύονταν μετά θάνατον στα Ηλύσια (αρχαίος τόπος πεθαμένων ηρώων = περίπου κάτι σαν τον παράδεισο του Χριστιανισμού), ενώ ο μέγας Επαμεινώνδας ο Θηβαίος που ομολογουμένως ήταν λίαν ενάρετος, ως αμύητος θα ήταν υποχρεωμένος «ἐν βορβόρῳ κεῖσθαι»

Το Καλλίχορον φρέαρ (Πηγή: Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Θ, σελίδα 936)

Η δεύτερη μέρα των Ελευσίνιων μυστηρίων (16^η Βοηδρομίωνος) ονομάζονταν «ἃλαδε, μῦσται!» διότι κατά αυτήν οι μύστες καλούνταν από τον κήρυκα με το ανώτερο κέλευσμα να μεταβούν στην παραλία και να καθαριστούν στην θάλασσα. Ο καθαρμός αυτός γίνονταν είτε στο Φάληρο, είτε στον Πειραιά, οπωσδήποτε όμως όχι μακριά από την Αθήνα. Εκεί λούζονταν και στην θάλασσα το χοιρίδιο, το οποίο προορίζονταν για την θυσία ενός εκάστου και το οποίο θυσιάζονταν κατά την επόμενη ημέρα (17^η) στην Δήμητρα και την Κόρη στο Ελευσίνιο. Την μεθεπομένη (18^η) γίνονταν θυσίες στην Αθήνα, ιδίως στον Διόνυσο, στον οποίο προσφέρονταν οι απαρχές των οπωρών (τρύγου). Κατά τις δύο αυτές ημέρες, κατά κάποια γνώμη, ως και κατά την 19^η, μόνο οι παλιοί μύστες έμεναν στην Αθήνα και πρόσφεραν τις θυσίες τους στην Ελευσίνα, ενώ εκείνοι που για πρώτη φορά έμελλαν να μυηθούν, μετέβαιναν στην Ελευσίνα, θυσίαζαν εκεί και υφίστατο την μύηση μετά το πέρας της οποίας έπιναν τον «κυκεῶνα» (εις μίμηση της Δήμητρας), προϋπαντούσαν κατά την 20^η τους κατοίκους της Ελευσίνας τους παλιούς μύστες και τους λοιπούς προσκυνητές, οι οποίοι έρχονταν την ημέρα εκείνη από την Αθήνα. Η συνάντηση γίνονταν κοντά στους Ριτούς, όπου οι εξ Ελευσίνας συνόδευαν την πομπή μέχρι την πόλη, όπου τελούνταν παννυχίδα με χορούς και άσματα περί το φρέαρ Καλλίχορο. Σύμφωνα με άλλη γνώμη οι παλιοί και οι υποψήφιοι μύστες ομού αναχωρούσαν από την Αθήνα την 19^η και συνόδευαν τα ιερά, τα οποία είχαν μετακομισθεί προ της εορτής και το άγαλμα του Ίακχου στην Ελευσίνα «ἒπεμπον ἢ ἐξῆγον τόν Ἳακχον Ἐλευσινάδε», βαδίζοντας αργά δια της Ιεράς οδού με πολλούς σταθμούς προς τέλεση θυσιών και ευχών σε διάφορα σημεία της οδού αυτής, παρά την οποία ευρίσκονταν πολυάριθμα ηρώα και άλλα ιερά. Η πομπή του Ίακχου έφθανε την νύχτα σιγά στην Ελευσίνα υπό το φως δάδων και τελούσε παννυχίδα, την δε επομένη οι συμμετέχοντες αυτής αναπαύονταν και παρασκευάζονταν δια την συμμετοχή στις εορτές των δύο επόμενων ημερών (21^ης και 22^ης), κατά τις οποίες τελούνταν και η μύηση. Η τελευταία μέρα της εορτής (23^η) ονομάζονταν «πλημοχόαι» και ήταν αφιερωμένη στην λατρεία των χθόνιων δαιμόνων και των νεκρών. Κατά την ημέρα εκείνη δύο πήλινα αγγεία (πλημοχόες ή κότυλοι) γεμάτα πιθανώς με νερό τοποθετούνταν ένα προς την Ανατολή και ένα προς την Δύση και ανατρέπονταν. Η ανατροπή των πλημοχόων, ήταν το σημείο, ότι έληξε ήδη η εορτή. Κατά την αυτή (ή ίσως την επομένη) ημέρα οι μύστες και οι λοιποί προσκυνητές επέστρεφαν εν σώματι δια της Ιερής Οδού στην Αθήνα, κατά την επιστροφή δε γίνονταν δεκτοί από την γέφυρα του Κηφισού από τους κατοίκους στα πέριξ δι’ αστεϊσμούς (των λεγόμενων γεφυρισμών), τους οποίους και ανταπέδιδαν (κατά μερικούς όχι κατά την επιστροφή αλλά κατά την μετάβαση στην Ελευσίνα γίνονταν οι γεφυρισμοί).

Την πρώτη ημέρα μετά την επιστροφή στην Αθήνα (πιθανώς την 24^η) γίνονταν στην Ελευσίνα των Αθηνών η συνεδρίαση της Βουλής των πεντακοσίων, κατά την οποία ο άρχων βασιλεύς ανέφερε τα κατά την τέλεση των μυστηρίων και τα παραπτώματα τα οποία τυχόν διεπράχθησαν κατά την διάρκεια αυτών στην Ελευσίνα, ως και τι έπραξε όσο αφορά αυτά.

Μία των ημερών των Ελευσίνιων μυστηρίων έφερε την ονομασία Επιδαύρια και ήταν αφιερωμένη στον Ασκληπιό. Έλεγαν δηλαδή οι Αθηναίοι, ότι ο Ασκληπιός, ερχόμενος από την Επίδαυρο στην Αθήνα, για να συμμετάσχει στα Ελευσίνια μυστήρια, δεν έφθασε εγκαίρως, αλλά καθυστέρησε επί μία ημέρα και ότι χάρη αυτού επανέλαβαν την θυσία της ημέρας εκείνης και την επομένη, την οποία ονόμασαν χάρη αυτού Επιδαύρια (ή και Ασκληπίεια). Τι όμως ήταν η ημέρα εκείνη, δεν αναφέρεται, ούτε είναι δυνατόν να καθορισθεί με βεβαιότητα. Κατά τους ισχυριζόμενους, ότι οι υποψήφιοι μύστες αναχωρούσαν από την Αθήνα και μυούνταν στην Ελευσίνα προ της πομπής του Ίακχου, τα Επιδαύρια κατείχαν την πρώτη ή την δεύτερη ημέρα μετά την πομπή (21^ην ή 22^ην). Κατά τους νομίζοντας όμως, ότι από κοινού παλιοί και νέοι μύστες συνόδευαν την πομπή του Ίακχου στην Ελευσίνα κατά την 19^η, τα Επιδαύρια κατελάμβαναν την προ της πομπής του Ιάκχου ημέρα (18^η), διότι η 21^η και 22^α ήσαν προορισμένες για τις εορτές της Ελευσίνας και την τέλεση της μυήσεως.

Μύηση στα μυστήρια και θυσία μυστικού χοίρου (Πηγή: Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Θ, σελίδα 939)

ΜΥΗΣΗ

Το σπουδαιότερο μέρος των ελευσίνιων μυστηρίων είναι η ιεροτελεστία (τελετή) η οποία τελούνταν στο ιερό της Δήμητρας και Κόρης ενώπιον μόνο εκείνων οι οποίοι είχαν εισαχθεί για να μυηθούν. Εκεί έβλεπαν και άκουαν τα απόρρητα πράγματα που οι αμύητοι δεν επιτρέπονταν να δουν και ακούσουν. Ποια ήσαν τα απόρρητα αυτά, σε τι συνίστατο η μύηση και τι ακριβώς γίνονταν εντός του αδύτου της Ελευσίνας; Στις ερωτήσεις αυτές δεν είναι εύκολο να δοθούν απαντήσεις. Από τους παλιούς συγγραφείς που αναφέρουν τα Ελευσίνια μυστήρια κανείς δεν μπορεί να μας δώσει σαφή ιδέα για τα εν αυτή απόρρητα. Οι μεν μυημένοι σιωπούσαν, διότι αυτή ακριβώς η μύηση τους εμπόδιζε από το να εκθέσουν τα αυτά στους αμύητους, κι όσοι από τους αμύητους έγραψαν, στηρίχθηκαν μάλλον στην φαντασία παρά στην πραγματικότητα. Υπήρξε βεβαίως και μεταξύ των μυημένων άνθρωποι,οι οποίοι είτε εξ ασεβείας, είτε από ελαφρότητα, θα ήσαν ικανοί να φανερώσουν τα απόρρητα:αυτούς τους συγκρατούσε ο φόβος της τιμωρίας το οποίον οι Αθηναίοι εφάρμοζαν αυστηρότατα. Μικρά μόνο ορλαγματα μπορούσαν να αποκαλυφθούν από ακριτομυθίες μυημένων, πράγματα δηλαδή, τα οποία οι αποκαλύπτοντες θεωρούσαν όχι απόρρητα, όχι σπουδαία. Και από αυτά όμως τα μικρά, τα οποία εδώ και εκεί ήλθαν στο φως, μπορεί κανείς να σχηματίσει αμυδρή εικόνα των συμβαινόντων εντός του αδύτου κατά την μύηση.

Ο μυούμενος με κλειστά μάτια δέχεται την μύηση, ενώ πίσω του η ιέρεια κουνά το λίκνο (Μουσείο Nazionale delle Terme, Ρώμη) (Πηγή: «Οι απόκρυφες επιστήμες στην Ελληνική αρχαιότητα, από τον Όμηρο στον Πρόκλο», Διαμαντής Κούτουλας, φιλόλογος, σελίδα 149)

Αυτά που γνωρίσουμε είναι τα σχετικά με την καταδίκη του Αλκιβιάδη που παρώδησε τα μυστήρια και φανέρωσε τα απόρρητα σε αμύητους, όσα παίζει ο Αριστοφάνης στους Βατράχους περί μυστηρίων και μυστών και εκφράσεις άλλων συγγραφέων φιλοσόφων και ρητόρων προ πάντων δε Χριστιανικών συγγραφέων των πρώτων μετά Χριστιανικών αιώνων. Οι ειδήσεις όμως αυτές δεν γίνεται να θεωρηθούν εντελώς ασφαλείς. Οι Χριστιανοί δηλαδή συγγραφείς, ακόμη και αν υποτεθεί πως έλαβαν πραγματικά γνώση των απορρήτων της Ελευσίνας, είτε ως μυημένοι οι ίδιοι σε αυτά πριν την προσέλευσή τους στον Χριστιανισμό, είτε και από πληροφορίες από αξιόπιστα πρόσωπα, είτε ακούσια ή εκούσια, έφθασαν στην υπερβολή ως προς την καταφορά προς παν μη χριστιανικό, παριστάνοντας τα Ελευσίνια Μυστήρια ως ανήθικα και σατανικά αλλά και όπου αυτοί εκφράζονται ευμενώς προς αυτά το πράττουν για να στηρίξουν επ’ αυτών χριστιανικές δοξασίες. Οι μόνες Χριστιανικές μαρτυρίες τους που μπορούν να θεωρηθούν αξιόπιστες είναι αυτές που συμφωνούν με τα γραμμένα των προ Χριστιανικών αιώνων συγγραφέων. Οι ειδήσεις που παρέχουν αυτοί σε εμάς καθώς και οι ειδήσεις των μετά τον Χριστό συγγραφέων ειδωλολατρών όπως π.χ. ο Ιουλιανός πρέπει να γίνονται δεκτές με μέγιστες επιφυλάξεις.

Κατά τον Αριστοτέλη οι προς μύηση όφειλαν «οὐ μαθεῖν τι, ἀλλά παθεῖν καί διατεθῆναι», εφ’ όσον ήσαν κατάλληλοι για μύηση. Σύμφωνα δηλαδή με αυτόν ο μυημένος δεν δέχονταν ουδέν δόγμα ή διδασκαλία, ούτε αναπτύσσονταν κάποια σκέψη ή ιδέα περί της σημασίας εκείνων, τα οποία έβλεπε και άκουγε. Απλώς του έδειχναν κάποια ιερά αντικείμενα, τα οποία αυτοί δεν μπορούσαν να δουν αλλού, και αποκαλύπτονταν εμπρός τους υπό δραματική μορφή πράγματα, για τα οποία λέγονταν ότι είχε υποδείξει η ίδια η θεότητα. Κατά τον Κλήμη τον Αλεξανδρινό «ἡ Δηώ (=Δημήτηρ) καί Κόιρη δρᾶμα ἢδη ἐγενέσθην μυστικόν καί τήν πλάνην καί τήν αρπαγήν καί τό πένθος αὐταῖν Ἐλευσίς δᾳδουχεῖ», δηλαδή ότι τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν δραματική αναπαράσταση του μύθου της Δήμητρας που αναφέρονταν στον Ομηρικό Ύμνο. Κατά τις παραστάσεις αυτές του «θείου δράματος», λάμβαναν χώρα χοροί, έψαλλαν οι ιερές υμνωδίες και ακούγονταν έσωθεν από το ανάκτορο οι ηχηρές φωνές των ιερέων, που εκφωνούσαν φράσεις πλήρους μυστικισμού, στις οποίες με όμοιες φράσεις απαντούσαν οι μύστες, οι οποίο εκτός από θεατές μετατρέπονταν και σε υποκριτές (ηθοποιοί). Η τυπική φράση με την οποία αναγνωρίζονταν εκείνοι που είχαν λάβει την πρώτη μύηση, όταν μετά από παρέλευση ενός έτους επανέρχονταν στην Ελευσίνα για να λάβουν την τελικά μύηση, την καλούμενη «ἐποπτείαν», απέδιδε συμβολικά το σύνολο εκείνων που είχαν λάβει την πρώτη εκείνη μύηση και ήταν η εξής: «Ἐνήστευσα, ἒπιον τόν κυκεῶνα, ἒλαβον ἐκ κίστης, ἐγγευσάμενος ἀπεθέμην είς κάλαθον καί ἐκ καλάθου είς κίστην». Η σημασία των πρώτων λέξεων είναι προφανής. Ο μύστης δηλαδή δήλωνε πως ξεπλήρωσε τις προπαρασκευαστικές του νηστείες προ της μυήσεως (και τους καθαρμούς) και παρακολουθούσε το θείο δράμα συμμεριζόμενος την λύπη της Δήμητρας και περιπέτεια αυτής μέχρι της εισόδου της στον οίκο του Κελεού, όπου της προσφέρθηκε ο κυκεώνας. Οι υπόλοιπες όμως λέξεις «ἒλαβον ἐκ κίστης κ.λ.π.» δεν είναι δυνατόν να αποδοθούν στα γεγονότα που επακολούθησαν κατά τον μύθο περί της εισόδου της Δήμητρας στον οίκο του Κελεού (δηλαδή την ανατροφή του Δημοφώντη) και γενικά στα αναφερόμενα στον Ομηρικό ύμνο. Μερικοί φρονούσαν πως, εκτός από τον κυκεώνα προσφέρονταν στους μύστες της Ελευσίνας και άλλα προς βρώση ως προς μετάληψη και ότι σε αυτά αναφέρονταν οι παραπάνω λέξεις και φράσεις. Από τι όμως αποτελούνταν αυτή η μετάληψη δεν είναι εύκολα να καθορισθεί, αν και φαίνεται πιθανό, ότι ο άρτος και γενικά τα σιτηρά, το δώρο της Δήμητρας προς τους ανθρώπους αποτελούσε, αν όχι μόνο, τουλάχιστον το κυριότερο μέρος του. Αυτό άλλωστε το γεγονός, ότι το μέγιστο και σπουδαιότερο ιερό από εκείνα που επιδεικνύονταν στους μύστες κατά την μύηση τους ήταν στάχυ θερισμένο εν σιωπή και επιβεβαιώνει την γνώμη, ότι και η μετάληψη κάτι τέτοιο ήταν. Αλλά και η μετάληψη, όπως και όλα όσα έδειχνα και έπρατταν κατά την μύηση, η σημασία ήταν συμβολική, διότι αυτή η ίδια η φύση των μυστηρίων ήταν ο συμβολισμός. Ο χαρακτηρισμός των Ελευσίνιων αλλά και όλων των άλλων μυστηρίων του αρχαίου κόσμου είναι: «Τά μυστήρια λέγεται ἐν ἀλληγορίαις πρός ἐκπληξιν καί φρίκην». Και πράγματι έκπληξη και φρίκη προκαλούσαν στους μυημένους στην Ελευσίνα τα δραματικά παθήματα της Δήμητρας και της θυγατέρας της, στα οποία ως ειπώθηκε, συμμετείχε ενεργά και οι μύστες, διότι σκοπός της μυήσεως ήταν «οὐ μαθεῖν τι, ἀλλά παθεῖν καί διατεθῆναι». Και άλλες πράξεις, όπως π.χ. το περιτύλιγμα φιδιού γύρω από τον λαιμό του μύστη, τέτοιο σκοπό είχαν και συμβολικά πρέπει να ερμηνευτούν. Ποια όμως ήταν η σημασία των συμβολικών εκείνων λόγων και πράξεων; Όπως ειπώθηκε ανωτέρω καμιά δογματική διδασκαλία δεν γίνονταν προς τους μύστες, καμιά ερμηνεία δεν δίνονταν μήτε των λεγομένων μήτε των πραττομένων. Ο καθένας ήταν ελεύθερος να δώσει μόνος του την ερμηνεία ανάλογα με την εντύπωση, την οποία παρήγαγε σε αυτόν όσα έβλεπε, άκουε και έπασχε. Κατά τον Αριστοτέλη, όχι όλοι οι μύστες, αλλά οι κατάλληλοι προς αυτό αντιλαμβάνονταν την πραγματική σημασία των ιερών συμβόλων, λόγων και πράξεων της μυήσεως, Κατά όπως φαίνεται όλα «τά δεικνύμενα» και «τά δρώμενα» κατά την μύηση πράγματα, αναφέρονταν στην ουσία και την ζωή της φύσης και στην τύχη της ανθρώπινης ψυχής μετά τον θάνατο, ο οποίος στα Ελευσίνια μυστήρια εμφανίζεται όχι ως καταστροφή και παύση της ζωής αλλά ως η αρχή άλλης τελειότερης και καλύτερης από τον κόσμο αυτό. «Ὂλβιος» λέει ο Πίνδαρος είναι εκείνος που πεθαίνει, αφού δει τα απόρρητα των Ελευσίνιων Μυστηρίων «οἶδε μέν βίου τελευτάν, οἶδε δε διόσδοτον ἀρχάν».

Ότι όμως δεν σχημάτιζαν τέτοια ιδέα οι μύστες, καταφαίνεται όχι μόνο από τους λόγους του Αριστοτέλη και από το γεγονός, ότι κατά κάθε εποχή, από την βαθύτατη αρχαιότητα μέχρι των τελευταίων χρόνων της υπάρξεώς του και παρά την μεγάλη μεταβολή ηθών και αντιλήψεων, το ιερό της Ελευσίνας εξακολουθούσε να προσελκύει προσκυνητές και η μύηση στα Ελευσίνια να ικανοποιεί τις ψυχές ανθρώπων τόσο από όλες τις απόψεις των διαφορών του ενός από τον άλλον, όσο και οι παλιοί εκείνοι Αθηναίοι, οι ευσεβείς σύγχρονοι του Αισχύλου, από τους σοφιστικά πεπαιδευμένους συμπολίτες του Ε’ και Δ’ αιώνα π.Χ. και από τους Επικούρειους (ίσως δε και πολλών άλλων άθεων) των αλεξανδρινών και ρωμαϊκών χρόνων. Καθένας από τους μυημένους ερμήνευε τα αλληγορικά θεάματα και τις αλληγορικές δραματικές παραστάσεις των Ελευσίνιων μυστηρίων σύμφωνα με τις ιδέες τις οποίες φορούσε, και έτσι όλοι έμεναν ευχαριστημένοι. Από εδώ εξηγείται το πώς επικράτησε η ιδέα, ότι οι μυημένοι στα Ελευσίνια μυστήρια εξασφάλιζαν την μετά θάνατο ευδαιμονία. Η πραγματική ικανοποίηση την οποία αισθάνονταν οι προς μύηση, επέφερε σε αυτούς ψυχική ηρεμία και η ηρεμία αυτή τους εμφάνιζε εις το εξής ως ευσεβέστατους. Δίκαια εδώ λέχθηκε πως «τά μυστήρια δικαιοτέρους και εὐσεβεστέρους καθίστησιν». Αν μεταξύ των μυημένων υπήρχαν και μερικοί οι οποίοι, είτε ένεκα αργής αντίληψης, είτε ένεκα υπερβολικού σκεπτικισμού, δεν κατόρθωσαν να δώσουν μια σαφή ερμηνεία σε όσα είδαν και άκουσαν κατά την μύησή τους, αυτοί μπορούσαν κατά το επόμενο έτος (ή και αργότερα) να υποβληθούν σε δεύτερη μύηση ανωτέρου βαθμού, η οποία καλούνταν «ἐποπτεία ἢ ἐποψία ἢ αὐτοψία». Σε τι συνίστατο αυτή δεν είναι γνωστό. Πιθανό να ήταν θέα θεϊκού δράματος κατά την διάρκεια μιας νύκτας. Η εποπτεία θεωρούνταν τέλεια μύηση, για αυτό και έφερε το όνομα «τελετή», ενώ αυτοί που λάμβαναν μέρος τελεσθέντες ή τετελεσμένοι. Ενίοτε το σύνολο της μυήσεως Α΄, Β΄ και Γ’ βαθμού ονομάζονταν τελετή.

Πόσο μεγάλη ήταν η φήμη των Ελευσίνιων μυστηρίων και πόσο μεγάλος ο σεβασμός προς αυτά, όχι μόνο εκ μέρους του λαού, αλλά και εκ μέρους των πεπαιδευμένων και των επιφανέστατων ανδρών της Ρώμης και της Ελλάδας, αποδεικνύεται εκτός των άλλων και από το γεγονός, ότι άνθρωποι μεγάλης διάνοιας, θεώρησαν την μύησή τους σε αυτά ως απαραίτητη και εκφράστηκαν πάντοτε ευμενώς προς αυτά. Από τον Αισχύλο μέχρι τον Αδριανό και τον Μάρκο Αυρήλιο μεταξύ των μυημένων στην Ελευσίνα καταλέγονταν ποιητές και φιλόσοφοι, πολιτικοί και στρατηγοί, ανώτατοι υπάλληλοι του Ρωμαϊκού κράτους και Ρωμαίοι αυτοκράτορες. Πλούσιοι φιλοτιμήθηκαν να καλλωπίσουν την Ελευσίνα, προνόμια δίδονταν από τους Αυτοκράτορες στους κατοίκους και στο ιερατείο της, ενώ από την Αθήνα το Ελευσίνιο ιερό θεωρούνταν το μεγαλύτερο καύχημα της Αττικής. Ούτε η πάροδος των αιώνων, ούτε οι πολιτικές περιπέτειες, ούτε ο μαρασμός του θρησκευτικού ζήλου, κατά τους αλεξανδρινούς και τους ρωμαϊκούς χρόνους ήταν ικανές να αραιώσουν εκείνους που συνέρεαν κάθε έτος στην Ελευσίνα και υποβάλλονταν σε μύηση σε αυτή. Ακόμη και αυτή η εξάπλωση του Χριστιανισμού δεν ήταν ικανή να ρίξει σε αφάνεια τα μυστήρια της Ελευσίνας, διότι όσο μικρότερος καθίστατο ο αριθμός των εμμενόντων στην ειδωλολατρία, τόσο περισσότεροι εξ αυτών είχε την φιλοτιμία να μυηθεί στ Ελευσίνια μυστήρια και φρόντιζε να εξασφαλίσει εαυτούς με την μύηση την οποία υπόσχονταν η χριστιανική θρησκεία στους οπαδούς της μετά θάνατον. Μόνο το διάταγμα του Θεοδοσίου του Μέγα, με το οποίο απαγορεύονταν η τέλεση ειδωλολατρικών εορτών και θυσιών απαγόρευσαν την τέλεση των Ελευσίνιων μυστηρίων και επέφερε το απότομο τέλος τους.

Καρβέλλας. Γ. Ι., Καθηγητής, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Θ΄, σ.σ. 937 -940

Σχέδιο του ιερού της Δήμητρας στην Ελευσίνα κατά την περίοδο της ακμής του. Μετά την καταστροφική επιδρομή του Γότθου Αλαρίχου, το 395, ο χώρος έχασε τη σημασία του (σχέδιο Ι. Τραυλού). (Πηγή: Περιοδικό Ιστορικά θέματα, τεύχος 44, σελίδα 53)

Τα Μεγάλα Προπύλαια του ιερού της Δήμητρας στην Ελευσίνα, το οποίο καταστράφηκε κατά την επιδρομή του Αλαρίχου στη νότια Ελλάδα, το 395. (Πηγή: Περιοδικό Ιστορικά θέματα, τεύχος 44, σελίδα 53)

 Το δράμα ήταν το ταξίδι της Ψυχής στον Υπόγειο Κόσμο και τους δίδασκαν τα μέσα για να πετύχουν αίσιο τέλος του ταξιδιού αυτού.

Α) ΔΡΑΜΑ: Ο ιεροφάντης έδινε στους μυημένους πρακτικές πληροφορίες για τον Άδη, τα εμπόδια και τα τέρατα που θα συναντούσαν καθώς και πληροφορίες για την τοπογραφία των Ηλυσίων Πεδίων. Επίσης τους δίδασκε τους ύμνους που θα τους προφύλαγαν από τους κινδύνους και θα τους άνοιγαν τις πόρτες των Ηλυσίων.

Β) ΜΥΗΣΗ: Όταν το δράμα τελείωνε οι μύστες οδηγούμενοι από τον ιεροφάντη και τον διαδούχο πήγαιναν στην αίθουσα της μύησης όπου υπήρχε μικρογραφία με λεπτομέρεια του Κάτω Κόσμου. Έπειτα τους αποκάλυπταν τα διάφορα ιερά αντικείμενα και η τελετή τελείωνε με την επίσκεψη στους ναούς της Δήμητρας, της Κόρης και του Πλούτωνα.

ΤΟ ΟΡΑΜΑ ΤΗΣ ΠΕΡΣΕΦΟΝΗΣ ΣΤΑ ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ

Αναπαράσταση υπό Ιω. Τραυλού του Ανακτόρου στο Τελεστήριο της Ελευσίνας. Εδώ μέσα ελάμβανε χώρα η θεοφάνεια της Κόρης «υπό το πυρ» του ιεροφάντη. (Πηγή: «Οι απόκρυφες επιστήμες στην Ελληνική αρχαιότητα, από τον Όμηρο στον Πρόκλο», Διαμαντής Κούτουλας, φιλόλογος, σελίδα 148)

 Ένα από τα άλυτα αινίγματα της αρχαίας Ελληνικής ιστορίας είναι το περιεχόμενο της τελετής της «Εποπτείας» στα Ελευσίνια μυστήρια. Πρόκειται για την υπέρτατη μύηση της τελευταίας ημέρας - της 9^ης- των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Όλες οι πηγές συμφωνούν -και μαζί τους και οι σύγχρονοι επιστήμονες- ότι η Μύηση στην Ελευσίνα, το «Μέγα Απόρρητον και Άρρητον» των Μυστηρίων ήταν η Εμφάνιση του Φάσματος της Περσεφόνης, δηλαδή μια θεοφάνεια. Ωστόσο ουδείς επιστήμων έχει καταφέρει μέχρι τώρα να βρει και να αποδείξει τον τρόπο με τον οποίο γίνονταν αυτή η Θεοφάνεια ή Επιφάνεια. Πρώτος ο F. Lenormant έκανε λόγο για μηχανικά και θεατρικά εφφέ, που παρουσίαζαν με «τρύκ» την μορφή της Περσεφόνης, εν μέσω εναλλαγής φωτός και σκότους (1). Υπόθεση, βέβαια, που δεν έγινε δεκτή από την επιστημονική κοινότητα, γιατί δεν μπορεί να γίνει αποδεκτό ότι με θεατρικά τεχνάσματα μπορούσε το ελευσίνιο ιερατείο να παραπλανήσει έναν Σοφοκλή ή έναν Ευριπίδη. Εξ’ άλλου οι ανασκαφές έδειξαν ότι στο Τελεστήριο δεν υπήρχαν «μυστηριακοί χώροι» για θεατρικά μηχανήματα (2). Διαφορετική άποψη εξεφράσθη από τον W. Otto, ο οποίος έκανε λόγο για … «ηχητικά θαύματα», με υπερήχους και υπόηχους μέσω του «κεραύνιου ηχείου» (γκογκ) έκαναν οι Ελευσίνιοι ιερείς ένα στάχυ να αυξάνει σε χρόνο «μηδέν»!. Έτσι υποστηρίζει ο Otto, αποκτά νόημα και η φράση του (χριστιανού ) Ιππόλυτου: «τό μέγα καί θαυμαστόν καί τελειότατον ἐκεῖ έποπτικόν μυστήριον, ἐν σιωπῇ τεθερισμένον στάχυν» (3). Και αυτή η άποψη του Otto, δεν έγινε αποδεκτή ως εξαιρετικά…ρηξικέλευθη (4). Αργότερα, ο Kerenyi θα κάνει λόγο για παραισθησιογόνες ουσίες μέσα στο ποτό του κυκεώνα και μετά από αυτόν ο Wasson θα μιλήσει ευθέως για χρήση ναρκωτικών, ανάλογων του LSD, στην Ελευσίνα! (5). Αν και η επιστημονική κοινότητα δεν πείστηκε για την χρήση ναρκωτικών στα Ελευσίνια Μυστήρια (6), ωστόσο, κατ’ ιδίαν αρκετοί επιστήμονες, μην μπορώντας να εξηγήσουν αλλιώς το «όραμα της Περσεφόνης», αποδέχονται σιωπηρά την χρήση παραισθησιογόνων, έστω ελαφρών, κατά τα Ελευσίνια Μυστήρια…

Ο ιερός χώρος του Τελεστηρίου των Ελευσινίων Μυστηρίων. (Πηγή: «Οι απόκρυφες επιστήμες στην Ελληνική αρχαιότητα, από τον Όμηρο στον Πρόκλο», Διαμαντής Κούτουλας, φιλόλογος, σελίδα 147)

Ωστόσο, για όσους γνωρίζουν τους τεράστιους ορίζοντες των ψυχικών δυνατοτήτων του ανθρώπου, δεν είναι αναγκαία η χρήση παραισθησιογόνων για την πρόκληση ζωντανών οραμάτων. Η παγκόσμια ιστορική εμπειρία έχει καταγράψει από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, εκατοντάδες «παραψυχολογικά» περιστατικά, από τις καταληψίες, τα στίγματα, τις τηλεκινήσεις, τα υπνωτιστικά οράματα κ.λ.π. (7) Οι περιγραφές των αρχαίων πηγών για το όραμα της Ελευσίνας εκεί συντείνουν. Το πρόβλημα, όμως, της αποσπασματικότητας των πηγών κάνει αδύνατη -μέχρι στιγμής!- την ακριβή αναπαράσταση του οράματος της Περσεφόνης. Στην κρίσιμη στιγμή της Ελευσίνιας Εποπτείας οι αρχαίοι συγγραφείς σιγούν… Το τελευταίο βράδυ των Eλευσίνιων, ύστερα από 8 ημέρες νηστείας και καθαρμών, οι μύστες εισήρχοντο στο Τελεστήριο για να ΔΟΥΝ την εποπτεία, δηλαδή την επιφάνεια (=εμφάνιση) της Κόρης. Το Τελεστήριο ήταν ένα τετράγωνο κτίσμα (αρχιτέκτονας του οποίου υπήρξε ο Ικτίνος, ο δημιουργός του Παρθενώνα), όπου εσωτερικά καλυπτόταν από ένα δάσος από κίονες. Έξι σειρές των 7 κιόνων, εν όλω 42 κίονες, που στήριζαν τα επιστύλια και πάνω από τα επιστήλια, ψηλότερα, μια δεύτερη σειρά κιόνων στήριζε την οροφή. Στο κέντρο περίπου του Τελεστηρίου βρίσκονταν ένα ορθογώνιο δωμάτιο με μια πόρτα στην ΒΑ του πλευρά, το «Ανάκτορον» όπου φυλλάσονταν τα Ιερά Αντικείμενα και γίνονταν οι μυστικές τελετουργίες από τον Ιεροφάντη, του οποίου ο θρόνος βρίσκονταν έξω από την πόρτα του ανακτόρου κοιτώντας προς ΒΔ κατεύθυνση. Πάνω από το Ανάκτορο ήταν ο «φωταγωγός», το Οπαίον, από όπου έβγαινε ο καπνός (το Τελεστήριο δεν είχε παράθυρα) και από όπου μάθαιναν οι έξω παρευρισκόμενοι, βλέποντας την λάμψη από το Οπαίον, ότι εντός του ναού εμφανίστηκε η Περσεφόνη. Εντός του Τελεστηρίου, στις τέσσερις πλευρές του υπήρχαν κερκίδες για τους μύστες - θεατές, οι οποίοι όμως μόνο όρθιοι μπορούσαν να σταθούν λόγω της στενότητας των κερκίδων. Η χωρητικότητα του Τελεστηρίου κατά την ρωμαϊκή εποχή έφτανε τα 3.000 άτομα!.

Η χωροταξία του Τελεστηρίου και του εν αυτώ Ανακτόρου κάνουν δύσκολη την ύπαρξη θεατρικής παράστασης των Ιερών Γάμων Διός και Δήμητρος ή Πλούτωνος και Περσεφόνης που υπαινίσσονται οι χριστιανοί συγγραφείς για την Ελευσίνια Εποπτεία (8). Πιθανώς οι χριστιανοί που κάνουν λόγο για τα Ελευσίνια Μυστήρια αναφέρονται στα Μυστήρια της Αλεξανδρινής Ελευσίνας και όχι στα αυθεντικά μυστήρια της Ελευσίνας του Θριάσιου Πεδίου. Στο Τελεστήριο της Ελευσίνα με ο δάσος των 42 κιόνων και το δωμάτιο του Ανακτόρου στη μέση είναι αδύνατη η παρουσίαση θεατρικού δρώμενου λόγω εμφανών προβλημάτων ορατότητας.

Άποψη του άδυτου του Πλουτώνειου από τα ανατολικά. (Πηγή: «Οι απόκρυφες επιστήμες στην Ελληνική αρχαιότητα, από τον Όμηρο στον Πρόκλο», Διαμαντής Κούτουλας, φιλόλογος, σελίδα 147)

Εκείνο που μπορούμε να πούμε με ασφάλεια είναι ότι κατά την ύψιστη στιγμή της Μύησης ο Ιεροφάντης άνοιγε ξαφνικά την θύρα του Ανακτόρου και «ὑπό πολλῷ πυρί τελών τά μεγάλα καί ἂρρητα μυστήρια βοᾷ καί κέκραγε λέγων: Ἱερόν ἒτεκε πότνια Κοῦρον, Βριμώ Βριμών, τουτέστιν Ἰσχυρά Ἰσχυρόν»(9). Ανοίγοντας την μικρή πόρτα του Ανακτόρου, πρόβαλλε ένα δυνατό φως, η φωτιά φούντωνε και «ὑπό τό πῦρ» ο Ιεροφάντης εμφανίζονταν και ΕΜΦΑΝΙΖΕ (ιεροφάντης = «ὁ τά ἱερά φαίνων») τα ιερά Αντικείμενα (= τα δεικνόμενα). Ήταν η ύψιστη στιγμή της Επιφάνειας της Κόρης. Ενώ χτυπούσε ο γκογκ (10) «σχῆμα τί» ανυψωνόνταν από το έδαφος! (11) Έκθαμβοι οι Μύστες κοίταζαν ψηλά φωνάζοντας «Ὗε»(= βρέξε) και κατόπιν έσκυβαν προς την γη, λέγοντας «Κύε» (= Καρποφόρησε). Η Εποπτεία τελείωνε με την επίδειξη από τον Ιεροφάντη του «ἐν σιωπῇ τεθερισμένου στάχεως», όπως έχουμε προαναφέρει, και της μυστηριώδους φράσεως: ΚΟΝΞ, ΟΜ, ΠΑΞ (12). Ανάμεσα στον εκκωφαντικό ήχο του «κεραύνιου ἠχείου» και του «μεγάλου πυρός» του ανακτόρου, η Περσεφόνη έκανε την εμφάνισή της μπροστά στα μάτια των Ελευσίνιων Μυστών κατά την μεγάλη Νύκτα της Εποπτείας. Ουδείς πλέον μπορούσε να αμφισβητεί για την ύπαρξη των θεών, γιατί είχε ΔΕΙ την Κόρη! Ο ίδιος ο Ηρακλής, αποκαλύπτοντας έμμεσα το περιεχόμενο της Εποπτείας, είχε αναφέρει τα λόγια: «Ἒχω δεῖ τή Φωτιά… και τήν Κόρη», όταν του απαγόρεψαν, λόγω των φόνων που είχε κάνει, τη μύηση στα Ελευσίνια Μυστήρια (13). Αλλά και σε πολλά άλλα Μυστήρια γίνονταν εμφανίσεις (=επιφάνειες) πνευμάτων, όπως αναφέρει ο Πρόκλος: «Ὣσπερ ἐν ταῖς τελεταῖς τῶν ἀρρήτων φασμάτων δείξεις…» (14) και ο Πλούταρχος: «ἐκ δέ τούτου φῶς τε θαυμάσιον ἀπήντησεν καί τόποι καθαροί καί λειμῶνες ἐδέξαντο, φωνάς καί χορείας καί σεμνότητας ἀκουσμάτων ἱερῶν και ΑΣΜΑΤΩΝ ἁγίων ἒχοντες» (15). Το τι ακριβώς είδους πνευματικά φαινόμενα ελάμβαναν χώρα στα Ελευσίνια Μυστήρια δεν είναι δυνατό να το δείξει η εκ του μακρόθεν ορθολογική επιστήμη. Άλλο να περιγράφει κάποιος τα… «αναστενάρια» και άλλο να χορεύει ο ίδιος στα… κάρβουνα! Ένα πάντως περιστατικό που αναφέρει ο Παυσανίας είναι χαρακτηριστικό της ΘΕΟΥΡΓΙΑΣ των μυστηριακών τελετών. Κάποιος βέβηλος εισήλθε απρόσκλητος σ’ ένα ιερό την Τιθωρέα «ἡνίκα ἢρχετο ἡ πυρά καίεσθαι… καί πάντα ἀνάπλεα εἰδώλων φαίνεσθαι» (= όλος ο χώρος ήταν γεμάτος φαντάσματα) (16). Όταν γύρισε ο ιερόσυλος στην Τιθωρέα και είπε ότι είχε δει τα Πνεύματα στο άδυτο αμέσως ξεψύχησε, «διηγησάμενον ἃ ἐθεάσατο ἀφεῖναι τήν ψυχήν» (17)

 Είναι σαφές από όλες τις σχετικές φιλολογικές πηγές ότι τα Μυστήρια και ειδικώς η Εποπτεία των Ελευσίνιων συνίστατο σε τελετουργία Επίκλησης Πνευμάτων και σε Θεουργική επιφάνεια της Περσεφόνης. Δεν είναι τυχαίο ότι χάρη στα Μυστήρια, οι άθεοι στην προχριστιανική εποχή ήσαν μετρημένοι στα δάχτυλα. Όποιος είχε αμφιβολίες για τους θεούς μπορούσε να περάσει την Φθινοπωρινή Ισημερία από την Ελευσίνα και να ΔΕΙ, «ἰδίοις ὂμμασιν καί ἐνώπιος ἐνωπίῳ» την Κόρη και τους άλλους θεούς. Το κύρος των Ελευσίνιων Μυστηρίων διατηρήθηκε αμείωτο σ’ όλους τους καιρούς. Γι’ αυτό κι όταν ο χριστιανός αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ουάλης διέταξε το κλείσιμο του Ιερού της Ελευσίνας και την απαγόρευση των νυχτερινών τελετών, ο ίδιος ο ανθύπατος Πραιτεξτάτος αρνήθηκε να υπακούσει στην αυτοκρατορική εντολή λέγοντας ότι δεν μπορεί να κάνει τον «βίον ἀβίωτον τοῖς Ἓλλησιν»

 Την «τελική λύση» έδωσαν στο «πρόβλημα» το 396 μ.Χ. οι ορδές των χριστιανών Γότθων του Αλάριχου με την δήωση του Ιερού, την δολοφονία του Ιερατείου και του τελευταίου ιεροφάντη Ιλάριου. Οι μυστηριακές τελετουργίες δεν χάθηκαν όμως για πάντα με το χαμό των Ευμολπιδών και των Κηρύκων. Ο Πρόκλος τον 5^ο αιώνα μ.Χ. και ενώ στην Ελευσίνα είχε καταστραφεί 15 χρόνια πριν την γέννησή του- διατηρούσε και τελούσε την θεουργία της Ελευσίνας μαθαίνοντας την από την Ασκληπιγένεια εγγονή του ιεροφάντη Νεστόριου, την οποία και εκτιμούσε ως θεματοφύλακα της Μυστικής Ιερής Παράδοσης (18). Πολύ αργότερα, τον 11^ο αιώνα μ.Χ., ο Μιχαήλ Ψελλός περιγράφει μία θεουργική τελετουργία που διηύθυνε ένας… αρχιεπίσκοπος (!) ακολουθώντας την τελεστική του Πρόκλου!(19). Και στις δύο, τόσο μακρινές μεταξύ τους, περιπτώσεις το περιεχόμενο είναι κοινό: εμφανίσεις πνευμάτων, «πῦρ σέ σχῆμα ἀγοριοῦ» ή «ἂμορφον πῦρ ἀπ’ ὃπου βγαίνει φωνή»(20). Και ενώ η Ελευσίνεια Θεουργία επέζησε κρυφά σε κλειστές οικογενειακές παραδόσεις, το Ιερό της Ελευσίνας έμεινε βουβό, θαμμένο κάτω από το χώμα, από την εποχή του Αλάριχου (396 μ.Χ.) μέχρι της ανασκαφές του F. Lenormant το 1860! Κι ενώ οι ανασκαφές άρχισαν ν’ αποκτούν συστηματικό χαρακτήρα, από το 1882 και εντεύθεν, η νεοελληνική ιστορική αυθάδεια και αμνησία έδειξε το βέβηλο πρόσωπό της με το κτίσιμο των διυλιστηρίων των τσιμέντων και των χαλυβουργείων στην ιερή γη των Μυστηρίων, επιβεβαιώνοντας τα θλιβερά λόγια του ποιητή:

«Εκεί που σμίγανε τα χέρια τους οι μύστες

ευλαβικά πριν μπουν στο θυσιαστήριο,

τώρα πετάνε τ’ αποτσίγαρα οι τουρίστες

και το καινούργιο παν να δουν διυλιστήριο.

Κοιμήσου, Περσεφόνη, στην αγκαλιά της γης

στου κόσμου το μπαλκόνι

ποτέ μην ξαναβγείς!»

Σημειώσεις:

1. F. Lenormant, Monographie de la voie sacree elensinienne, 1864

2. Ι. Τραυλός, Το Ανάκτορο της Ελευσίνος, ΑΕ 1951, 1- 16

3. Ιππόλ., Έλεγχ., 5, 8, 39.

4. Walter Otto, The Meaning of the Eleusinian Mysteries, 1939

5. K. Kerenyi, Eleusis Archetypal image of mother and daughter, 1967 και E. Wasson - A. Hofmann - C. Ruck, LSD: Ο Δρόμος για την Ελευσίνα, 1978

6. Ο Burckett διερωτάται για τις τεράστιες ποσότητες που θα απαιτούνταν για τους χιλιάδες μύστες, Βλ. W. Burkett, Μυστηριακές Λατρείες της αρχαιότητας, Καρδαμίτσας, 1997, σελ. 131

7. E. R. Dodds, Οι Έλληνες και το Παράλογο, Καρδαμίτσα, 1996

8. Κλήμης, Προτ. 2, 15

9. Ιππόλ., Έλεγχ, 5, 8.

10. Σχολ. Αριστοφ., Νεφ., 292

11. Βλ. K. Kerenyi, ό.π. και Rhetor. Gr. VII, 123

12. Πιθανώς αντίστοιχο του Πυθαγόρειου: «Ἂκουε, Ὃρα, Σίγα». Κατά τοLiddel - Scott «Πάξ» σημαίνει Σιωπή και «Κον(ν)έω -ῶ»=Ακούω

13. Papiri della R. Universita di Milan, I, 177

14. Σχόλ., Πολιτ., Πλάτ., εκδ. Pitra, σ. 142

15. Πλούταρχος, Fragm. V, 9, Didot.

16. Παυσ., Φωκικά, 32, 17.

17. Ο.π.

18. K. Clinton, The Sacre Officials of the Eleusinian Mysteries, 1974, σελ. 43.

19. Scripta Minora I, 237 κ.

20.Πρόκλος, Εις Πολιτ., Ι, ΙΙΙ, Ι και Εις Κρατ. 34, 28 και Μ. Ψελλός, PG 122, 1136 B.

Πηγή: «Οι απόκρυφες επιστήμες στην Ελληνική αρχαιότητα, από τον Όμηρο μέχρι τον Πρόκλο», Κεφάλαιο Θ, Διαμαντής Κούτουλας, Εκδόσεις Έσοπτρον, Αθήνα 2002

ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΣ ΤΥΑΝΕΑΣ, ΜΑΓΕΙΑ & ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ

Στην ελληνιστική εποχή, σε διάφορες επιγραφές ο χαρακτηρισμός των νεκρών ως δαιμόνων γίνεται συνηθισμένος. Η σχέση νεκρών και δαιμόνων είναι αμφίδρομη. Όπως η ψυχή ενός ανθρώπου μπορεί να δαιμονοποιηθεί, αντίστοιχα μπορεί ένα δαίμων να καταλάβει το σώμα ενός ανθρώπου, νεκρού ή ζωντανού. Ιδιαίτερα το δεύτερο αποτελούσε ύβρη στις παραδόσεις της αρχαίας Ελληνικής θρησκείας. Ο Δίας τιμωρεί τον Ασκληπιό, επειδή ανασταίνει νεκρούς. Και για τον ίδιο λόγο δεν γίνεται δεκτός στα Ελευσίνια Μυστήρια ο Απολλώνιος ο Τυανέας, επειδή εξαιτίας αυτών των ικανοτήτων του θεωρείτο μάγος. Στους μάγους απαγορεύονταν η μύηση στην Ελευσίνα

 Περιοδικό «Ιχώρ», τεύχος 9, άρθρο «Η Λαϊκή λατρεία των αρχαίων Ελλήνων και οι αγαθοοντότητες», Γεώργιος Τσαγκρινός, σελίδα 32.

ΠΗΓΕΣ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑΣ

Εγκυκλοπαίδειες:

1. «Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια», τόμοι Θ΄, ΙΗ΄

Βιβλία:

1. «Οι απόκρυφες επιστήμες στην ελληνική αρχαιότητα, από τον Όμηρο μέχρι τον Πρόκλο», Διαμαντής Κούτουλας, εκδ. Έσοπτρον, Αθήνα 2002

2. Τα μυστήρια της Ελευσίνος, Δημήτριος Ν. Γουδής, Αθήναι 1935 επανεκδ. Αθήνα 1990 εκδ. Δημιουργία

 Περιοδικά:

1. «Ιχώρ», τεύχη 5, 7, 9

2, Ιστορικά Θέματα, τεύχος 44

Τηλεοπτικοί Σταθμοί

1. Alter, εκπομπή Χωρίς Μοντάζ ΙΙ 05/06/2004

Αρχαίοι Συγγραφείς

1. Ηρόδοτος

2. Παυσανίας

Δείτε:

1. «ΑΓΕΛΑΣΤΟΣ ΠΕΤΡΑ» σε DVD ή VHS

ΑΡΧΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ