Ο ΓΟΛΓΟΘΑΣ, ΤΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ & Η ΠΙΝΑΚΙΔΑ Ι.Ν.Β.Ι.

Μια σελίδα γύρω από τα αρχαιολογικά ευρήματα στον Γολγοθά και στην περιοχή του ναού της αναστάσεως.

Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα

Η πρώτη οικοδομική φάση επί Κωνσταντίνου του Μεγάλου

Η Σταύρωση. Πινακοθήκη Τετριακώφ, Μόσχα (;), 14^ος αιώνας μ.Χ., με υποδήλωση «λόφου» Γολγοθά (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 30)

Ο Πανίερος Ναός της Αναστάσεως. Ιερά Αυλή και νότια όψη με την είσοδο. Φαίνονται το κολοβωμένο κωδωνοστάσιο και ο τρούλος του Καθολικού των Ελλήνων (δεξιά). (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 31)

Γενική άποψη του Ιερού Συγκροτήματος του Ναού της Αναστάσεως (αεροφωτογραφία) από Α. Διακρίνονται ο τρούλος (μεγάλος) της Ροτόντας, του Καθολικού των Ελλήνων και το κωδωνοστάσιο με τους ελλειπόντες ορόφους. Επίσης, η Ιερά Αυλή (αριστερά) και το Μοναστήρι του Αγίου Κωνσταντίνου, όπου διαμένουν οι Αγιοταφίτες μοναχοί (επάνω) (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 32)

Στην εμφάνιση του το σημερινό Ιερό Συγκρότημα της Αναστάσεως έχει υποστεί την επίδραση του ισχύοντος status quo, δηλαδή τη συνύπαρξη πολλών θρησκευτικών Κοινοτήτων, οι οποίες ορίζουν την τύχη του μνημείου: την Ελληνορθόδοξη, με το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, ως την πρώτη βυζαντινή χριστιανική εξουσία στον χώρο από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου, την Καθολική, με την Κουστωδία της Αγίας Γης και το Τάγμα των Φραγκισκανών Μοναχών, και την Αρμενική, με το Αρμενικό Πατριαρχείο. Παράλληλα, δύο άλλες Κοινότητες, των Κοπτών και των Συριανών, έχουν επίσης δικαιώματα. Η πολυδιάσπαση του χώρου του σε «εξιδιασμένα» (ανήκοντα σε μία Κοινότητα) και «κοινά» μέρη, και η έλλειψη μιας κοινής καλλιτεχνικής βάσης και εκκίνησης για τη διαμόρφωση και τη διακόσμηση του, δημιούργησαν τη σημερινή εικόνα. Οι διαδοχικοί -περαστικοί ή μόνιμοι-Χριστιανοί διαχειριστές αυτού του μνημείου έχουν αφήσει και αφήνουν συνεχώς το αποτύπωμα της παρουσίας τους, χωρίς ίσως καλλιτεχνική αρμονία, αλλά με έντονη θέληση να δηλωθεί η ταυτότητα τους. Η έλλειψη καλλιτεχνικής ενότητας θα μπορούσε να είναι περισσότερο ανεκτή και θα αποτελούσε απείκασμα της διάσπασης του Χριστιανισμού στη σημερινή του δογματική πολυμορφία, εάν τα υπάρχοντα δείγματα της στον Πανίερο Ναό διακρίνονταν για την ποιοτική τους αξία. Στόχος του παρόντος άρθρου είναι, ενόψει των γεγονότων του Θείου Πάθους, να σκιαγραφήσει μέσω των ανασκαφικών δεδομένων την τοπογραφία του χώρου όπου αυτά συνέβησαν, και να καταγράψει το πρώτο εκτενές ανασκαφικό και οικοδομικό πρόγραμμα του Μεγάλου Κωνσταντίνου.

Παλαιές φωτογραφίες του τρούλου της Ροτόντας. Αριστερά οι φθορές του 19^ου αιώνα και δεξιά η επισκευή του στην δεκαετία του 1970 (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 32)

Η ΑΥΘΕΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΘΕΣΗΣ ΤΟΥ ΜΑΡΤΥΡΙΟΥ (1)

Ο τρούλος της Ροτόντας, επισκευασμένος εξωτερικά και διακοσμημένος εσωτερικά με τις «θηριώδεις» ανάγλυφες ακτίνες από τον Τεξανό γραφίστα Ara Normat. Η δυσκολία ανεύρεσης κοινής αγιογραφικής βάσης από τις τρεις θρησκευτικές Κοινότητες οδήγησε και παλαιότερα και σήμερα σε εξωχριστιανικά μοτίβα, κατάλληλα για κοσμικά κτήρια (τράπεζες, χρηματιστήρια κ.ά.). (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 33)

Η αυθεντικότητα ή μη της θέσης του Ιερού Συγκροτήματος είχε αμφισβητηθεί με ένταση από μερίδα ερευνητών. Οι πολέμιοι της στηρίχθηκαν κυρίως στην ερμηνεία των ευαγγελικών και άλλων ιστορικών κειμένων, πριν διενεργηθούν οι ανασκαφές των τελευταίων δεκαετιών και μελετηθούν τα πορίσματα τους. Η εντύπωση που υπήρχε από την περιγραφή του Ιωσήπου Φλαβίου για την Ιερουσαλήμ (1ος αιώνας μ.Χ.) ήταν ότι η περιοχή του Γολγοθά και του κήπου με τον Τάφο βρίσκονται εντός των τειχών. Αν αυτό ίσχυε, δεν ήταν δυνατόν να είναι η θέση του Ναού της Αναστάσεως η αυθεντική, καθώς δεν επιτρεπόταν η ταφή νεκρού εντός της πόλης. Εξάλλου ήταν σαφής η αναφορά των Ευαγγελιστών και του Αποστόλου Παύλου ότι ο Ιησούς εσταυρώθη έξω από την πόλη (Ιω. 19,20), κοντά σε μια από τις πύλες του τείχους της (Προς Εβραίους 13,12). Συγκρουόταν έτσι η περιγραφή του Ιωσήπου για την Ιερουσαλήμ του 70 μ.Χ. με τα δεδομένα της περιγραφής της από τους Αποστόλους κατά τη χρονική στιγμή της Σταυρώσεως (τέταρτη δεκαετία μ.Χ.).

Πέρα από τις εύλογες απορίες, στην ουσία η πολεμική αυτή άρχισε από άλλους λόγους, όχι καθαρά επιστημονικούς ή τοπογραφικούς, καθώς και χωρίς τις ανασκαφές, η συνεχής, αναμφίβολη και μακραίωνη παράδοση (τρεις αιώνες περίπου από τη Σταύρωση) της ταύτισης του τόπου του Μαρτυρίου με τα Κωνσταντίνεια κτίσματα (326-335 μ.Χ.) είναι πειστική για τον καλοπροαίρετο μελετητή. Ωστόσο, η έντονη διαμάχη των τελευταίων αιώνων περί αυθεντικότητας οδήγησε στην αναζήτηση άλλων τοποθεσιών -12 συνολικά- γύρω από την πόλη της Ιερουσαλήμ. Εδώ δεν έχει βέβαια νόημα να επαναλάβουμε την άσκοπη και άκαιρη πλέον αυτή αναζήτηση. Σκόπιμο, όμως, είναι να σημειωθούν τα σημαντικότερα ιστορικά και αρχαιολογικά τεκμήρια, τα οποία διευκρινίζουν πλέον το θέμα και ίσως εξηγούν κατά έναν τρόπο τη βάση της αντίρρησης της μερίδας αυτής των αμφισβητιών.

Ο Πανάγιος Τάφος, έργο τον Κομνηνού (1810), υποστυλωμένος με μεταλλικά στοιχεία από τον σεισμό τον 1927, και οι νέες «θηριώδεις» ακτίνες τον τρούλον. (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 33)

Ερευνώντας την τοπογραφία της Ιερουσαλήμ αναγνωρίζεται ένα εκτενές πρόγραμμα επέκτασης της πόλης προς δυσμάς κατά την περίοδο των Ασμοναίων, με σημαντική την επίδραση του ελληνιστικού τρόπου ζωής και οικοδομής στη διαμόρφωσή της. Το μεγαλύτερο έργο της δυναστείας είναι η κατασκευή του τείχους, το οποίο ο Ιώσηπος ονομάζει Παλαιόν Τείχος. Οι σχετικές αρχαιολογικές έρευνες έδειξαν ότι αυτό πρέπει να κτίσθηκε στα μέσα του 2ου αιώνα π.Χ., γεγονός που ενισχύεται και από το βιβλίο των Μακκαβαίων (1, 10, 10). Το έργο ολοκληρώθηκε από τον αδελφό του Σίμωνα.

Αριστερά: χάρτης της σημερινής Ιερουσαλήμ. Η κόκκινη γραμμή εντός δείχνει τα ανασκαφικά δεδομένα της διαδρομής του δεύτερου τείχους της εποχής τον Χριστού με τον Πανάγιο Τάφο (μαύρο) εκτός του τείχους.

Δεξιά: χάρτης με την αναπαράσταση των τριών τειχών: πρώτον (γαλάζιο), δεύτερου (κίτρινο) και τρίτον (41-79 μ.Χ. καφέ) της Ιερουσαλήμ, η διαδρομή των οποίων αποδεικνύει την αυθεντικότητα των ευαγγελικών διηγήσεων. (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 34)

Η επόμενη οικοδομική φάση περιλαμβάνει η δυναστεία του Ηρώδη του Μεγάλου και τους Ρωμαίους διοικητές (67 π.Χ.-70 μ.Χ.), κατά την οποία η Ιερουσαλήμ φθάνει σε νέα κορύφωση και επέκταση ως πόλη και πρωτεύουσα, ίσως η σημαντικότερη του απώτερου παρελθόντος της με ελληνιστική τεχνοτροπία και κλίμακα. Στους χρόνους του επισκευάσθηκε το πρώτο τείχος και προστέθηκε ένα δεύτερο τείχος προς βορρά της Άνω Πόλης. Το τελευταίο συνδέεται δυτικά με το πρώτο τείχος στην πύλη Gennath (Κήπων) και καταλήγει στον πύργο Antonia ανατολικά, σε άμεση επαφή με τον περίβολο του Μεγάλου Ναού. Το τείχος αυτό έχει διαδρομή ορθογωνική προς Β και καμπυλούμενη προς Α. Τα ανασκαφικά δεδομένα που συναρτώνται με αυτό αποτελούν το κλειδί για την κατανόηση της μορφής της πόλης κατά τη χρονική στιγμή της Σταυρώσεως και την αποσαφήνιση δυστοκιών που οι πολέμιοι της θέσης αναγνώρισαν στα ιστορικά και τα θρησκευτικά κείμενα της εποχής.

Η Ιερουσαλήμ ως Αιλία Καπιτωλίνα (135 μ.Χ.), με τον Πανάγιο Τάφο εντός των τειχών, σε ορθογώνιο κάναβο. (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 34)

Από τη διαδρομή του δεύτερου τείχους, όπως έχει αναπαρασταθεί, γίνεται σαφές ότι οι τόποι της Σταυρώσεως και της Ταφής του Θεανθρώπου βρίσκονται έξω από την τειχισμένη πόλη. Έτσι, η αρχαιολογική έρευνα δίνει την οριστική απάντηση στο θέμα της αυθεντικότητας. Βέβαια, τόσο η αναφορά του Ιωσήπου, όσο και η πληροφορία του Μαξίμου των Σάρδεων (επισκόπου του β΄ ημίσεως του 2ου αιώνα μ.Χ.) ότι ο Ιησούς «εν μέση Ιερουσαλήμ έπαθε», εξηγούνται τώρα απόλυτα. Ο Ιώσηπος συνέγραψε τα έργα του μετά το 70 μ.Χ., ενώ ο Μάξιμος περί το 160 μ.Χ. Ήδη, όμως, κατά τη βασιλεία του Ηρώδη Αγρίππα Ι (41-44 μ.Χ.) άρχισε να σχεδιάζεται το τρίτο τείχος που ολοκληρώθηκε από την εποχή των Ζηλωτών (41-44 μ.Χ.) μέχρι το 67-69 μ.Χ.

Η μορφή της Ιερουσαλήμ (330-638 μ.Χ.) με τα χριστιανικά μνημεία, τα οποία «αποδομούν» σταδιακά το ορθογωνικό ρυμοτομικό σύστημα. (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 35)

Το τρίτο αυτό τείχος διέτρεχε τον χώρο, αρχίζοντας από τον πύργο του Ιππικού (τη σημερινή πύλη της Γιάφας), προχωρούσε προς ΒΔ και στη συνέχεια ΒΑ και Ν, ορίζοντας μια νέα τεράστια έκταση, ατείχιστη μέχρι τότε, η οποία διπλασίαζε σχεδόν το μέχρι τότε μέγεθος της Ιερουσαλήμ. Αυτονόητα, ο Γολγοθάς και ο Τάφος του Χριστού βρίσκονται τώρα εντός του νέου τειχισμένου τμήματος της πόλης, αστική πραγματικότητα που περιγράφουν ορθά ο Ιώσηπος και ο Μάξιμος.

Βέβαια, όλες αυτές οι θεαματικές κατασκευές σε τείχη και κτήρια της περιόδου των Ασμοναίων, του Ηρώδη και των Ζηλωτών πρόκειται να καταστραφούν το 70 μ.Χ. από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Τίτο, ο οποίος ισοπέδωσε την Ιερουσαλήμ, για να την ανοικοδομήσει μετά από 65 χρόνια ο Αδριανός. Σύμφωνα με τα μέχρι στιγμής αρχαιολογικά και άλλα ευρήματα για τη μορφή της Αιλίας Καπιτωλίνας, φαίνεται ότι οι θέσεις του Γολγοθά και του Τάφου, καλυμμένες από τον Αδριανό (αλλά γνωστές στους Χριστιανούς) με τον ναό της Αφροδίτης, βρίσκονται βόρεια του μεγαλύτερου ανοικτού και δημόσιου χώρου, της αγοράς (Forum) της πόλης, πραγματικά «εν μέση πλατεία», όπως γράφει ο Μελίτων. Ο χώρος αυτός περιβαλλόταν από τέσσερις δρόμους και συνέπιπτε με το σημερινό Μουριστάν που γειτνιάζει με το συγκρότημα του Πανίερου Ναού της Αναστάσεως.

Αναπαράσταση της σημερινής Παλαιάς Πόλης των Ιεροσολύμων μέσα στα τείχη του 16ου αιώνα μ.Χ. (τουρκική οχύρωση). (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 35)

Ιερουσαλήμ - Γολγοθάς. Αριστερά ο χάρτης της πόλης την εποχή κατά την οποία κτιζόταν ο Ναός της Αναστάσεως. Ο προσκυνητής τον Μπορντό (333 μ,Χ.) βλέπει αριστερά τον λόφο Γαρήβ, με τον Γολγοθά (λατομείο - κήπο) στους πρόποδες του (εικόνα δεξιά), αλλά τα συνυπολογίζει ως «λοφίσκο» Γολγοθά. Εξ ου και η θεωρία του Γολγοθά ως «λόφου». (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 36)

Η ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΛΑΤΟΜΕΙΟΥ - ΚΗΠΟΥ ΤΟΥ ΓΟΛΓΟΘΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΣΤΑΥΡΩΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΤΑΦΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ

Αν το θέμα της αυθεντικότητας της θέσης των κορυφαίων προσκυνημάτων της Σταυρώσεως και της Ταφής έχει πλέον αποσαφηνισθεί, η τοπογραφία της εντούτοις δεν μπορεί να αναπαρασταθεί στην πληρότητα της, παρά ενδεικτικά και σε ορισμένα μόνο σημεία. Τούτο, άλλωστε, είναι αναμενόμενο μετά τις διαδοχικές αλλαγές που υπέστη ο χώρος στην ιστορική του διαδρομή.

Μελετώντας τα αρχαιολογικά δεδομένα, που ήλθαν στο φως χάρη στις ανασκαφές της Kathleen Kenyon (δεκαετίες 1960 και 1970) στην περιοχή του Muristan κοντά στον Ναό της Αναστάσεως, της Ute Lux στην εκκλησία του Λυτρωτή και του V. Corbo στον ίδιο τον Ναό της Αναστάσεως, αποκτούμε μια σφαιρικότερη εικόνα. Τα ανασκαφικά δεδομένα παρουσιάζουν, ανάμεσα σε άλλα ευρήματα, εντυπωσιακά λαξευμένους ή ακατέργαστους ογκώδεις λίθους σε διάφορα σημεία της περιοχής, από τους οποίους φαίνεται καθαρά ότι σε μια προγενέστερη φάση της υπήρξε λατομείο, χρονολογούμενο στην Εποχή του Σιδήρου II, δηλαδή στον 7ο αιώνα π.Χ.

Χωρίς άλλες πληροφορίες για την αρχαιολογία της θέσης εικάζεται ότι το λατομείο εξακολουθούσε να υπάρχει μέχρι τον 1ο αιώνα π.Χ., σύμφωνα με την άποψη του V. Corbo, οπότε μετατράπηκε σε κήπο με καλλιέργειες δημητριακών και οπωροφόρων δένδρων (συκεών, ελαίων, χαρουπιών κλπ.). Άλλες υποθέσεις θεωρούν ότι η περιοχή κατοικήθηκε μέχρι την αιχμαλωσία της Βαβυλώνας και την καταστροφή της Ιερουσαλήμ (586 π.Χ.), στηριζόμενες στα ευρήματα της κεραμικής αυτής της περιόδου. Στον κρίσιμο, πάντως, χρόνο που μας ενδιαφέρει εδώ για την ιστορία των χριστιανικών γεγονότων φαίνεται ότι η περιοχή του Γολγοθά ήταν κήπος και ταυτόχρονα ταφική περιοχή, όπου είχαν λαξευτεί τάφοι, σύμφωνα με την εβραϊκή παράδοση, σε διάφορα σημεία του εγκαταλελειμμένου πλέον λατομείου. Τέσσερις τάφοι τουλάχιστον έχουν εντοπισθεί, χρονολογούμενοι στην εποχή του Χριστού: ο ένας βρίσκεται στη δυτική πλευρά της Ροτόντας και θεωρείται ότι είναι ο τάφος του Ιωσήφ από την Αριμαθαία. Ένας δεύτερος, μεγαλύτερος, ανακαλύφθηκε κάτω από τη σημερινή Ιερά Αυλή, ο οποίος λαξεύτηκε αργότερα και μετατράπηκε σε κινστέρνα (της Αγίας Ελένης) κατά τους χρόνους του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Τέλος, ένας τρίτος είχε εντοπισθεί από τον C. Schlick και τον D. Bahat, κάτω από την εκκλησία των Κοπτών, ΒΑ του Ναού της Αναστάσεως.

Τοπογραφικό διάγραμμα τον λατομείου - κήπου, του μεταγενέστερου Γολγοθά. Σημειώνονται οι τέσσερις τάφοι που εντοπίζονται στον χώρο και επίσης μερικά θραύσματα αγγείων του 7ου αιώνα π.Χ., που χρονολογούν το λατομείο. (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 36)

Αναπαράσταση τον λατομείου κήπου από τον λόφο Γαρήβ με το τείχος της Ιερουσαλήμ στο βάθος (Λάββας-Λεφαντζής). (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 37)

Αναπαράσταση τον Γολγοθά και τον λόφου Γαρήβ με το λατομείο - κήπο ενδιάμεσα (Λάββας-Λεφαντζής), ιδωμένα από το πλησίον ευρισκόμενο τείχος της πόλης. (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 37)

Ο τέταρτος και σημαντικότερος είναι ο Τάφος του Ιησού, ο οποίος ανήκε στον επονομαζόμενο Ιωσήφ από την Αριμαθαία, σύμφωνα με τις πληροφορίες των Αποστόλων (Ιω. 19: 38-41, Λουκά, 23: 50-53, Ματθ. 27: 57-61 και Μάρκ. ΙΕ΄ 43). Ο Τάφος αυτός, λαξευμένος σε τμήμα βράχου του λατομείου, συνάγεται ότι είχε τη μορφή αρκοσολίου, δηλαδή ενός κοιλώματος μέσα στον βράχο με τοξοειδές άνοιγμα. Ήταν προορισμένος να δεχθεί έναν μόνο νεκρό και διαμορφώνεται σε ορθογώνιο χώρο. Το θρανίο όπου τοποθετείται ο νεκρός βρίσκεται δεξιά, ενώ αριστερά εντοπίζεται η είσοδος με τον υπόλοιπο χώρο διακίνησης του νεκρικού θαλάμου. Αυτός ο τύπος τάφων διαφέρει από τους άλλους τρεις που ανακαλύφθηκαν στην ίδια περιοχή. Οι τελευταίοι ανήκουν στον λεγόμενο τύπο τάφου Kohn (πληθ. Kokhim), δηλαδή διαθέτουν περισσότερα από ένα κοιλώματα. Πρόκειται για απλά λαξευμένα στον βράχο κοιλώματα, όπου στο καθένα τοποθετείται ένας νεκρός. Συνήθως τα κοιλώματα αυτά είναι τρία σε παράλληλη θέση και μπροστά τους υπάρχει ο προθάλαμος για τα νεκρόδειπνα με έδρανα για τους επισκέπτες.

Μπορούμε, επομένως, να φαντασθούμε τοποθεσία του Γολγοθά και του Τάφου ως έναν εκτεταμένο χώρο με εξάρσεις και βυθίσματα στο φυσικό πέτρωμα, διαφόρου σχήματος, βάθους και ύψους, που προέκυψε από την εξόρυξη του λατομημένου λίθινου υλικού. Το μεγαλύτερο διαπιστωμένο βάθος στην περιοχή (στο σημείο εύρεσης του Τιμίου Σταυρού - παρεκκλήσιο της Αγίας Ελένης) είναι 9,52 μ. από το σημερινό δάπεδο (0,00 μ.) του Ναού της Αναστάσεως. Το μικρότερο βύθισμα εντοπίσθηκε στα 2,12 μ. αντίστοιχα, ενώ ο μέσος όρος από το σημείο μηδέν (0,00 μ.) ποικίλλει μεταξύ των 6,00 και 7,50 μ. Σε μερικά ο αυτά τα βυθίσματα-εξάρσεις ή τα «μάγουλα» του φυσικού πετρώματος πρέπει να είχαν λαξευτεί τάφοι που εντοπίσθηκαν με τις αρχαιολογικές έρευνες.

Αυτή η διαμορφωμένη ανώμαλη επιφάνεια του λατομείου, το οποίο έπρεπε να ήταν σε χρήση μέχρι τον 1ο αιώνα π.Χ. κατά τον Corbo, δέχθηκε στη συνέχεια, όπως ήδη σημειώθηκε, μια διττή λειτουργία: εκείνη του κήπου και του νεκροταφείου Πολλά από τα βυθίσματα του καλύφθηκαν με χώμα σε ορισμένα τμήματα για την καλλιέργεια δημητριακών και οπωροφόρων δένδρων, ενώ σε άλλα, όπου οι παρειές (=μάγουλα) του πετρώματος ήταν κατάλληλες, λαξεύτηκαν τάφοι. Αυτή η ιδιομορφία του χώρου μπορεί ίσως να εξηγήσει η διάταξη και την ανάπτυξη των οικοδομικών έργων τα οποία θα δημιουργηθούν τόσο στην εποχή του Αδριανού (135 μ.Χ.), όσο και στην εποχή τον Κωνσταντίνου (325/6-335/6 μ.Χ.).

Αναπαράσταση (αριστερά) τον σημείου της Σταυρώσεως με σημειωμένα κοιλώματα, τα οποία δημιουργούσαν με τη μορφή τον βράχου την εντύπωση κρανίου. Σήμερα σώζεται ένα κοίλωμα (δεξιά), το λεγόμενο «Σπήλαιο τον Αδάμ», στην πίσω πλευρά τον Γολγοθά. (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 38)

Σε αυτό, λοιπόν, το λατομείο - νεκροταφείο-κήπο εντοπίζονται ο Γολγοθάς, όπου θα πραγματοποιηθεί το γεγονός της Σταυρώσεως, και ο υπάρχων τάφος του Ιωσήφ από την Αριμαθαία, στον οποίον θα εναποτεθεί το απόγευμα της Μεγάλης Παρασκευής ο νεκρός του Θεανθρώπου. Τα δύο αυτά κορυφαία χωρικά σημεία του Θείου Πάθους δεν απέχουν περισσότερο από 40 μ. το ένα από το άλλο. Ο Τάφος βρίσκεται χαμηλότερα από το σημείο της Σταυρώσεως κατά 4,50 μ. στη σημερινή τους θέση, όπως και ολόκληρος σχεδόν ο Ναός της Αναστάσεως σήμερα (εκτός από τον ακόμη χαμηλότερο χώρο της εύρεσης του Τιμίου Σταυρού). Αυτό υποδεικνύει επίσης τη μορφή και τη συσχέτιση που πρέπει να είχαν τα δύο αυτά σημεία στον κήπο-νεκροταφείο κατά τη στιγμή του μεγάλου γεγονότος της Σταυρώσεως. Στο επίπεδο του φυσικού πετρώματος και σε μία απ’ αυτές τις παρειές θα πρέπει να πραγματοποιήθηκε η Σταύρωση. Η παρειά αυτή, πιθανώς από τη λάξευση, να είχε αποκτήσει ή να φαινόταν ως μορφή κρανίου (κρανιόμορφη), εξ ου και η περιγραφή των Ευαγγελιστών για τον Γολγοθά ως «κρανίου τόπον». Αυτό το συναντούμε και σε άλλα παρόμοια λαξευμένα σημεία της Παλαιστίνης και άλλων περιοχών.

Ο ΓΟΛΓΟΘΑΣ ΩΣ ΛΟΦΟΣ

Από τα μέχρι τώρα τοπογραφικά δεδομένα των ανασκαφών δεν προκύπτει η υπάρχουσα πεποίθηση ότι ο Γολγοθάς ήταν λόφος. Οι αγιογράφοι τον εικονίζουν συνήθως ως μικρό, συμβολικό ή πραγματικό, λόφο, ενώ σε ομιλίες και σε άλλα κείμενα, θεολόγων και μη, ο τόπος του Μαρτυρίου περιέχει ανήφορο -συμβολικό και τοπογραφικό- και είναι ένας λόφος επάνω στον οποίο στήνονται οι Σταυροί των ληστών και του Ναζωραίου. Ωστόσο, από τις περιγραφές των γραπτών πηγών των Αποστόλων δεν συνάγεται κάτι τέτοιο. Ούτε, όμως, και λογικά μπορούσε να συμβαίνει, αν λάβουμε υπόψη μας τις άλλες διακριβωμένες σχετικές πληροφορίες, ότι δηλαδή ο Γολγοθάς ήταν κοντά στον Τάφο, ο οποίος βρισκόταν μέσα σε πρώην λατομείο και τώρα κήπο (μπορούσε να βρίσκεται λόφος μέσα σε λατομείο;). Τέλος, το πλέον ασύμβατο με τη λογική οχύρωσης μιας πόλης θα ήταν, εάν ο Γολγοθάς, ως λόφος, βρισκόταν έξω και κοντά στο τείχος της Ιερουσαλήμ. Μπορεί κανένας να δεχθεί λόφο δίπλα ή κοντά σε οχυρωματικό τείχος, από όπου οι εχθροί, σε καιρό πολιορκίας, θα μπορούσαν να πλήξουν με ευχέρεια τους πολιορκούμενους;

Η αιτία αυτής της λανθασμένης εικόνας, που παραδόξως επικράτησε μέσα στους αιώνες και εξακολουθεί να κυριαρχεί, αποδίδεται στην περιγραφή ενός από τους πρώτους προσκυνητές του 4ου αιώνα μ.Χ., του ανώνυμου προσκυνητή του Bordeaux (Βορδίγαλα Γαλλίας, 333 μ.Χ.), ο οποίος χαρακτηρίζει τον Γολγοθά ως monticulus (βουνίον). Η μόνη εξήγηση που μπορεί να δικαιολογήσει τον χαρακτηρισμό του ως λοφίσκου ίσως βρίσκεται στη γειτνιάζουσα τοπογραφική σχέση του Γολγοθά με την περιοχή του Γαρήβ, η οποία, όπως αναφέρει ο προφήτης Ιερεμίας, ήταν λοφώδης. «Και σχοινίον διαμετρήσεως θέλει εξέλθη έτι απέναντι αυτής επί του λόφου Γαρήβ (Gareb) και θέλει περιέλθη έως Γοάθ» (31:39).

ΤΑ ΕΙΔΩΛΟΛΑΤΡΙΚΑ ΚΤΙΣΜΑΤΑ ΕΠΙ ΕΠΟΧΗΣ ΑΔΡΙΑΝΟΥ (135-325 μ.Χ.)

Ο Ναός της Αναστάσεως, Ροτόντα. Ο τάφος τον Ιωσήφ εκ Αριμαθαίας πίσω από το Ιερό Κουβούκλιο, φωτισμένος. (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 39)

Για τη συγκεκριμένη περιοχή της Σταυρώσεως και της Ταφής του Ιησού, κατά την περίοδο που αποτελούσε αστική πλέον περιοχή -εντός των τειχών- δεν έχουμε πληροφορίες μέχρι το 135 μ.Χ., όταν ο Αδριανός θα κτίσει τον ειδωλολατρικό ναό της Αφροδίτης. Η απόφαση του Αδριανού φαίνεται ότι είχε πολιτική σημασία, καθώς επιχειρούσε να ακυρώσει τη συμβολική σημασία της θέσης για τους Χριστιανούς. Τα ανασκαφικά δεδομένα επιβεβαιώνουν ότι η θέση όπου στη συνέχεια χωροθετήθηκε ο ναός της Αφροδίτης υπήρξε ενεργός χώρος λατρείας και τιμής των πρώτων Χριστιανών, λεν ήταν, ωστόσο, μόνο οι Εβραίοι-Χριστιανοί (οι οποίοι άλλωστε εκδιώχθηκαν από τα Ιεροσόλυμα και απαγορεύθηκε αυστηρά να επανέλθουν), αλλά κυρίως Χριστιανοί άλλων εθνοτήτων (και ασφαλώς πολλοί ελληνίζοντες της ιεροσολυμιτικής παροικίας), οι οποίοι, μετά την εκδίωξη των Εβραίων, συνέχισαν να μένουν στην πόλη και να συχνάζουν στον τόπο του Μαρτυρίου.

Ο Ναός της Αναστάσεως. Διαδοχικές φάσεις διαμόρφωσης τον λαξευμένου Τάφου του Ιησού, με απολαξεύσεις από τον βράχο. (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 40)

Η επιχωμάτωση που πραγματοποίησε ο Αδριανός, και στη συνέχεια η διαμόρφωση του χώρου επί Κωνσταντίνου (το 325-335 μ.Χ.) στην περιοχή του Γολγοθά, φαίνεται ότι κάλυψαν την κοιλότητα - «Σπήλαιο του Αδάμ», το οποίο ήλθε στο φως σχετικά πρόσφατα. Ο Ισπανός αρχαιολόγος F. Diez, εξετάζοντας τα ευρήματα της ανατολικής πλευράς του Γολγοθά όπου βρίσκεται το αναφερόμενο στις πηγές «Σπήλαιο του Αδάμ», αποφαίνεται ότι η λατρεία της Χριστιανικής Κοινότητας της Ιερουσαλήμ στον χώρο της Σταυρώσεως αρχίζει ήδη από τον 1ο αιώνα μ.Χ. Η αναφερθείσα κοιλότητα - σπήλαιο μέσα στην παρειά του βράχου θα έπρεπε να χρησίμευε αρχικά ως τάφος, όπως και οι άλλες παρόμοιες και διάσπαρτες μέσα στο λατομείο. Μετά όμως τη Σταύρωση, μετατράπηκε σε λατρευτικό χώρο-παρεκκλήσιο. Η κεραμική και τα ίχνη κονιαμάτων, τσιμέντου και μαρμαροκονίας στο δάπεδο σε διάφορα χρώματα (κόκκινο, δερία, κίτρινο, πράσινο, ώχρας και λευκό) ως ταινίες διακοσμητικές, δείχνουν ότι η κοιλότητα είχε διαμορφωθεί σε χώρο με λειτουργία λατρευτική και όχι πλέον ταφική. Η διακοσμητική αυτή επένδυση φαίνεται ότι αποσκοπούσε επίσης στο να καλύψει σε ορισμένα σημεία τη σεισμική ρωγμή, η οποία διαπερνά και έχει τάμει τον βράχο του Γολγοθά σε δύο τμήματα, το βόρειο και το νότιο. Την ίδια ρωγμή θα συναντήσουμε έντονη και εντυπωσιακή τόσο στη δυτική πλευρά του βράχου του Γολγοθά (σημερινό παρεκκλήσιο του Αδάμ), όσο και στην επιφάνεια του σημείου της Σταυρώσεως, όπως αποκαλύφθηκε μετά την αφαίρεση των πλακών το 1987 σε όλη της τη δραματική μεγαλοπρέπεια.

Υποθετική αναπαράσταση της διαμόρφωσης τον χώρου επί Αδριανού (135 μ.Χ.), με την ανέγερση τον ναού της Αφροδίτης. (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 40)

Εάν τα στοιχεία και η ερμηνεία του F. Diez γίνουν αποδεκτά -καθώς ο λόγος του δεν στερείται πειστικότητας-, τότε είναι λογικό να υπήρχε από την αρχή -μετά δηλαδή τη Σταύρωση- στον χώρο του Φρικτού Βράχου, και μάλιστα σε υπάρχον σπήλαιο-κοίλωμα (πρώην τάφο), χώρος για την τιμή και τη λατρεία του Θεανθρώπου. Ο χώρος αυτός πρέπει να ήταν σε χρήση μέχρι το 135 μ.Χ. οπότε καλύφθηκε μέσα στα «μπάζα» και την πλατφόρμα που κατασκεύασε ο Αδριανός για τον ναό της Αφροδίτης. Όταν πάλι ο Κωνσταντίνος ο Μέγας με την Αγία Ελένη απομάκρυναν το ειδωλολατρικό αυτό έρμα -προσχώσεις και κτίσματα φαίνεται ότι το Σπήλαιο δεν έγινε αντιληπτό και παρέμεινε επιχωματωμένο και άγνωστο στους Βυζαντινούς, οι οποίοι διαμόρφωσαν το Προσκύνημα του Γολγοθά και έκτισαν τη Βασιλική, τα αίθρια και τη Ροτόντα, χωρίς να επέμβουν στον λατρευτικό αυτόν, κλειστό πλέον, χώρο. Σώζεται μόνο η εβραϊκή παράδοση για τον Τάφο τον Αδάμ, κάτω από το σημείο της Σταυρώσεως, το οποίο μολονότι συνδέθηκε μνημονικά με το ανασκαφέν κοίλωμα, λόγω άγνοιας μεταφέρθηκε ση δυτική πλευρά του βράχου, όπου βρίσκεται σήμερα το παρεκκλήσιο του Αδάμ.

Η ΠΡΩΤΗ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΦΑΣΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ (326-336 μ.Χ.)

Η γνώση μας για την πρώτη και μεγαλύτερη σε έκταση και λαμπρότητα οικοδομική φάση του Πανίερου Ναού της Αναστάσεως στην εποχή του Κωνσταντίνου (325/6-335/6 μ.Χ.) στηρίζεται τόσο σε γραπτές πηγές, όσο και στα αρχαιολογικά ευρήματα που ήλθαν στο φως από εκτεταμένες ανασκαφικές έρευνες.

Το έναυσμα για την ιδέα να ανεγερθεί μεγαλοπρεπής ναός στη θέση του Μαρτυρίου και της Ταφής του Θεανθρώπου φαίνεται ότι δόθηκε τον Ιούνιο/Ιούλιο του 325 στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδος της Νικαίας. Εκεί ο επίσκοπος Ιεροσολύμων Μακάριος (314-333 μ.Χ.) υπέβαλε την ιδέα στον Μεγάλο Κωνσταντίνο να κατεδαφισθεί ο ειδωλολατρικός ναός της Αφροδίτης, κάτω από τον οποίον είχαν ταφεί ο Γολγοθάς και ο Τάφος του Ιησού. Το αίτημα του Μακαρίου έγινε αποδεκτό, όπως αναφέρει ο Ευσέβιος (V.C. 3,28), και αμέσως άρχισαν ανασκαφές, τις οποίες φαίνεται ότι παρακολούθησε η βασιλομήτωρ Αγία Ελένη, ήδη βαπτισμένη Χριστιανή. Ο Ευσέβιος (V. C. 3, 26) δεν φείδεται εντυπωσιακών απορριπτικών φράσεων για τους «δυσσεβείς άνδρες... δαιμόνων γένος», οι οποίοι «σπουδήν έθεντο σκότω και λήθη παραδούναι το θεσπέσιον... της αθανασίας μνήμα...», όσο και αποθεωτικών για τον αυτοκράτορα, ο οποίος τώρα «...μόνος εις τω παμβασιλεί θεώ φίλος... πνεύματα γουν κάτοχος θείω χώρον αυτόν εκείνον τον δεδηλωμένον, πάσαις ου καθαραίς ύλαις εχθρών επιβουλαίς κατακεκρύφθαι... καθαίρεσθαι προστάττει...». Δίνεται, επομένως, η εντολή να καθαιρεθούν και να διαλυθούν «τα της πλάνης οικοδομήματα» μαζί με τα ξόανα και τους ειδωλολατρικούς δαίμονες. Στην περιγραφή του Ευσεβίου, πέρα από τον εγκωμιαστικό χαρακτήρα της επιχείρησης για την αποκάλυψη του τόπου του Μαρτυρίου, είναι ενδιαφέρουσα η φράση «χώρον αυτόν εκείνον τον δεδηλωμένον». Αποκαλύπτεται, έτσι, ότι ο εντοπισμός του αυθεντικού σημείου της Σταυρώσεως και της Ταφής ήταν για τους Χριστιανούς του 326 μ.Χ. αναντίρρητα σαφής και «δεδηλωμένος», ώστε να σκάψουν εκεί ακριβώς όπου υπήρχαν τα τεκμήρια της θυσίας. Το υπογραμμίζουμε εδώ, για να φανεί πόσο ανυπόστατη είναι κάθε προσπάθεια αμφισβήτησης της αυθεντικότητας του τόπου.

Τα ευρήματα της ανασκαφής περιγράφουν τόσο ο Ευσέβιος, όσο και ο επίσκοπος Κύριλλος στην «Κατήχησίν» του (348-350 μ.Χ.). Ο πρώτος ομιλεί για το «σωτήριον άνδρον» (=Τάφος), ενώ ο Κύριλλος είναι περισσότερο περιγραφικός και σαφής. Ομιλεί για «μνήμα» το οποίο λαξεύθηκε σε στερεά πέτρα (13, 35). Κατά την Κωνσταντίνεια οικοδομική φάση, ο λαξευμένος και με «σκεπήν» διαμορφωμένος Τάφος υφίστατο την πρώτη επέμβαση, στην προσπάθεια των αρχιτεκτόνων του Κωνσταντίνου να σχεδιάσουν και να πραγματοποιήσουν το νέο αρχιτεκτονικό μνημείο: τη λαξευμένη αυτή «σκέπην... προ της θύρας του σωτηρίου μνήματος...» (14, 9) φαίνεται ότι την αφαιρούν, για να δημιουργήσουν μια νέα αρχιτεκτονική σύνθεση μεταξύ του λαξευμένου στον φυσικό βράχο Τάφου και του κελύφους, το οποίο από εδώ και στο εξής θα τον περιβάλλει μέχρι σήμερα ως «Ιερόν Κουβούκλιον».

Βέβαια, η ακριβής μορφή της πρώτης αυτής Κωνσταντίνειας διαμόρφωσης δεν μας είναι πλέον γνωστή. Ο M. Biddle προτείνει μια κυκλοτερή διαμόρφωση με επτά κίονες να περιβάλλουν τον λίθινο λαξευμένο Τάφο, ενώ δύο κίονες προς Α σχηματίζουν είσοδο και προθάλαμο. Το ζήτημα είναι ότι οι αρχιτέκτονες του Μ. Κωνσταντίνου προχώρησαν σε δραστική επέμβαση γύρω από τον Τάφο, με την έννοια ότι λατόμησαν το σώμα του φυσικού βράχου του παλαιού λατομείου γύρω από τον Τάφο του Ιησού. Η μέχρι τώρα έρευνα θεωρεί συμπαγείς τη βόρεια, δυτική και νότια πλευρά του. Έτσι δημιούργησαν μια επίπεδη επιφάνεια ολόγυρα, όπου θα χωροθετηθεί στη συνέχεια η Ροτόντα με τον Τάφο πάντα έκκεντρο.

Εάν παρατηρήσουμε με προσοχή τα δεδομένα μακροχρόνιων ερευνών γύρω και μέσα στον χώρο του Πανίερου Ναού της Αναστάσεως, ιδιαίτερα τα διάφορα ύψη στις επιμέρους περιοχές του, αποκαλύπτεται η ακανόνιστη και ανώμαλη επιφάνεια του παλαιότερου λατομείου με εξάρσεις και βυθίσματα, τα οποία διαμορφώνουν μια έκταση 200 μ. (από Β προς Ν) και 150 μ. (από Α προς Δ). Πιθανότατα, οι αρχιτέκτονες του Κωνσταντίνου δεν αφαίρεσαν τον φυσικό βράχο γύρω από τον Τάφο, για να διαμορφώσουν την κυκλοτερή μορφή της Ροτόντας. Πιθανόν μετά τις ανασκαφικές εργασίες και την απομάκρυνση των μη «καθαρών υλών» (Ευσέβιος, V. C. 3, 26) και των ερειπίων του Αδριάνειου ναού της Αφροδίτης, με επόπτη τον επίσκοπο Μακάριο, προχώρησαν στη διαμόρφωση του με πυρήνες τα δύο κορυφαία στοιχεία-τεκμήρια του Θείου Πάθους, τον Τάφο και τον Γολγοθά. Ολόκληρη η περιοχή γνώρισε μια νέα ριζική αναδιαμόρφωση, η οποία ισοπέδωσε τη στάθμη του Τάφου (753,22 μ.) γύρω από τον Γολγοθά (759,32 μ.), δημιουργώντας το δάπεδο του Ναού, με ακόμη χαμηλότερη στάθμη στην περιοχή της εύρεσης του Τιμίου Σταυρού (743,70 μ.). Η ανασκαφή έφθασε στο βαθύτερο σημείο του παλαιού λατομείου. Μετά τις προκαταρκτικές εργασίες μπόρεσε να εφαρμοσθεί το σχέδιο ανέγερσης των αρχιτεκτόνων Ζηνοβίου και Ευσταθίου.

Αριστερά, η σημερινή μορφή τον Ναού της Αναστάσεως με τις προσθήκες των σταυροφόρων (μαύρα στην κάτοψη δεξιά). (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 41)

Η εκκλησία τον Φρικτού Γολγοθά, Ναός Αναστάσεως. Ο χώρος της Σταυρώσεως το 1987. Ο βράχος είναι καλυμμένος με απλές πλάκες. (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 41)

Η εκκλησία τον Φρικτού Γολγοθά. Αντικατάσταση των πλακών με μεταλλικό σκελετό και κρύσταλλο, που αποκαλύπτει τον Φρικτό Βράχο, όπου στήθηκε ο Σταυρός. (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 41)

Η εκκλησία τον Φρικτού Γολγοθά. Γενική άποψη από τα πλάγια, μετά την τοποθέτηση τον διαφανούς προστατευτικού καλύμματος. . (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 42)

Η εργασία άρχισε από τον Τάφο, τον οποίο ο Ευσέβιος (3, 33-39) θεωρεί το πρώτο και κορυφαίο μνημείο του όλου συγκροτήματος. Εδώ η «φιλοτιμία του βασιλέως» προέβλεπε τη λαμπρή διαμόρφωση του με εξαίρετους κίονες και με άλλο δυνατό διάκοσμο. Η πιθανή μορφή του πρώτου Κωνσταντίνειου κελύφους αποδίδεται σκίτσο κάτοψης και όψης του M. Biddle, μα πιθανές κατόψεις και τομές του αυθεντικού λαξευμένου στον βράχο Τάφου. Εάν συγκρίνουμε. λαξευμένο και το πρώτο αρχιτεκτονικό κελί του Τάφου (Α και Β) μπορούμε να εννοήσουν όσα γράφει ο μετέπειτα επίσκοπος Ιεροσολύμων Κύριλλος (348 μ.Χ.) στην «Κατήχησίν» του (XVI, 9), όπου έμμεσα ασκεί κριτική στον αρχιτέκτονα που φαίνεται ότι αφήρεσε μεγάλο μέρος του φυσικού βράχου και το στέγαστρο του προθαλάμου για να διαμορφώσει τον Τάφο αρχιτεκτονικά με κιονοστοιχία ολόγυρα και νέο πρόπυλο με κίονες στην ανατολική πλευρά. Από τον αρχικό λίθινο όγκο του έμεινε μόνο όσο ήταν αναγκαίο για να ορίσει τον εσωτερικό του χώρο. Έτσι, όλο απέκτησε πλέον ναόσχημη επένδυση με κωνική στέγη, προθάλαμο και εσωτερικό ταφικό χώρο.

Ο Ευσέβιος δεν αναφέρει άλλη αρχιτεκτονική κατασκευή στο σημείο αυτό και προχωρεί σε περιγραφή ανατολικά, όπου διαμορφώνεται «καθαρόν αίθριον», «χώρος παμμεγέθης», περιβαλλόμένος με στοές στις τρεις πλευρές και επιστρωμένος και διακοσμημένος με «λαμπρόν λίθον». Κωνσταντίνεια Βασιλική, «έργον εξαίσιον», είναι πανύψηλη με μεγάλες διαστάσεις και επενδεδυμένη με ποικίλα μάρμαρα εσωτερικά. Η εξωτερική τοιχοδομία ήταν από «ξεστόν λίθον» με τόσο πολλούς αρμούς και επεξεργασία, όμοια σε ομορφιά και λαμπρότητα με μαρμάρινη πρόσοψη. Τη στέγη κάλυπτε «μολύβδου ύλη», που προστάτευε το μνημείο από τη βροχή. Η οροφή εσωτερικά ήταν διαμορφωμένη «γλυφαίς φατνωμάτων» σε όλη της την έκταση, με φατνώματα επιχρισμένα «χρυσώ διαυγεί», τα οποία διαδεχόμενα το ένα το άλλο δημιουργούσαν την εικόνα «μεγάλου πελάγους» κυματιστού, καθώς το φως σπινθηροβολούσε επάνω τους και έκανε «τον πάντα νεών» να λάμπει. Στη συνέχεια, ο Ευσέβιος περιγράφει τις διπλές στοές που δημιουργούν τα πλάγια κλίτη της Βασιλική που είχαν και αυτά την οροφή «χρυσώ πεποικιλμένην», ενώ τα υποστυλώματα των εξωτερικά κλιτών ήταν πεσσοί διακοσμημένοι.

Τρεις πύλες στην ανατολική της πλευρά δέχονταν τα πλήθη των προσκυνητών, ενώ απέναντι τους, στη δυτική πλευρά, ήταν το σημαντικότερο σημείο όλων: το ημισφαίριο, στεφανωμένο με 12 κίονες (όσοι και οι Απόστολοι), κοσμημένου στην κορυφή με κρατήρες «εξ αργύρου», «ανάθεμα κάλλιστον» του βασιλιά Κωνσταντίνου στον Θεό του. Η περιγραφή του Ευσεβίου κλείνει με την αναφορά του ανατολικού αίθριου που περιβαλλόταν επίσης με στοές. Εδώ βρίσκονται και οι «αύλειοι πύλαι», οι οποίες συνέδεαν το όλο συγκρότημα με την κεντρική λεωφόρο (Cardo), και «τα προπύλαια φιλοκάλως ησκημένα», ώστε να καθίσταται δυνατή εις τους διαβάτες η «καταπληκτική θέα των ένδον ορωμένων». Στην ίδια γενική περιγραφή επανέρχεται ο Ευσέβιος στο έργο του «De laudibus Constantini» (9,16), όπου εξαίρει το έργο της ανέγερσης του παρόντος ιερού συγκροτήματος.

Κάτοψη τον Γολγοθά μετά την απομάκρυνση των λίθινων πλακών. Διακρίνονται η σεισμική ρωγμή (δεξιά), το σημείο όπου στήθηκε ο Σταυρός (κέντρο), και διάφορα επίπεδα διαμόρφωσης του Ιερού Προσκυνήματος αριστερά. Σχέδιο Λάββας-Μητρόπουλος. (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 43)

Εργασία επάνω στον βράχο τον Γολγοθά (αριστερά). Η αποκάλυψη της μεγάλης σεισμικής ρωγμής στο ίδιο σημείο το 1987 φέρει στη μνήμη τη ρήση του Ματθαίου: «καὶ ἡ γῆ ἐσείσθη καὶ αἱ πέτραι ἐσχίσθησαν» (27,51). (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 43)

Η ιστορική τεκμηρίωση της πρώτης αυτής και λαμπρότερης οικοδομικής φάσης του κορυφαίου χριστιανικοί συγκροτήματος απασχόλησε πλειάδα ερευνητών από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα. Μελέτη των μεταγενέστερων του Ευσεβίου πηγών και ανασκαφικά δεδομένα επαληθεύουν, με μικρές αποκλίσεις ως προς την ακριβή διάρθρωση των επιμέρους τμημάτων και τη χωροθέτηση ορισμένων λειτουργιών (π.χ. Βαπτιστήριο), την κάτοψη του Κωναταντίνειου αρχιτεκτονικού συνόλου. Βέβαια, υπάρχουν πολυάριθμες προσπάθειες αναπαράστασης του, από τις οποίες πολλές είναι ακραία υποθετικές, ιδίως οι προτάσεις του προηγούμενου αιώνα.

Οι σύγχρονες απεικονίσεις αποτυπώνουν τη συστηματική μελέτη και τη σύνθεση των ιστοριών πληροφοριών και των ανασκαφικών δεδομένων του, αποκρυσταλλώνοντας τα συμπεράσματα από τις μέχρι στιγμής έρευνες. Νέες ανασκαφές ίσως διαφωτίσουν λεπτομερέστερα κάποια σημεία, το βασικό ωστόσο σχήμα και η έκταση της πρώτης οικοδομικής φάσης μπορεί να θεωρηθεί ότι περιέχονται στην κάτοψη των Gibson και Taylor και στην αναπαράσταση του όλου συγκροτήματος με μακέτα από τον Biddle.

Ροτόντα. Το Ιερό Κουβούκλιο στο κέντρο με τον τρούλο. Αρχιτέκτων ο Έλληνας Νικόλαος Κάλφας Κομνηνός, από τη Μυτιλήνη (1810). (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 43)

Το όλο συγκρότημα είχε και διατηρεί ως γενικό προσανατολισμό τον κατά μήκος άξονα από Α προς Δ. Η μνημειακή του είσοδος βρισκόταν ανατολικά, στην κεντρική λεωφόρο της Αιλίας Καπιτωλίνας. Η Ιπποδάμεια πολεοδομική φάση της Ιερουσαλήμ (σχέδιο του αυτοκράτορα Αδριανού του 135 μ.Χ.) δέχθηκε με τη χωροθέτηση του Κωνσταντίνειου συγκροτήματος μια πρώτη απόκλιση από τη γεωμετρική κανονικότητα του καννάβου. Η κεντρική λεωφόρος με τη διπλή κιονοστοιχία να διατρέχει όλο της το μήκος διεκόπη «αυθαίρετα» από τη μνημειακή διαμόρφωση της εισόδου του νεοανεγειρόμενου συγκροτήματος. Σηματοδοτείται, έτσι, μια πολεοδομική πρακτική, η οποία έχει εδώ την αρχή της, για να αποτελέσει στο εξής τον κανόνα χωροθέτησης των θρησκευτικών μνημείων στις υπάρχουσες «ιπποδάμειες», αλλά και νέες, πόλεις ή οικισμούς της Χριστιανικής Περιόδου. Ο πυρήνας αυτής της ιεράρχησης ενυπάρχει στην έννοια του «ιερού ή αγίου χώρου» που αναδεικνύεται σε νέο, κυρίαρχο και επιβαλλόμενο στοιχείο πολεοδομικής σύνθεσης, χωρίς υποταγή ή συσχέτιση του με προϋπάρχοντα ρυμοτομικά σχήματα, οργανογράμματα ή ιδεογράμματα.

Ροτόντα. Το Ιερό Κουβούκλιο από ΒΑ. (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 44)

Σε ό,τι αφορά τον Ναό της Αναστάσεως, όπως αναφέρει η Εγερία το 384 μ.Χ. («Itineraria» 43, 7), ο προσκυνητής εισερχόταν μέσα από τρεις θύρες του εξωτερικού περιβόλου σ' ένα ευρύ αίθριο με κιονοστοιχίες στις τρεις πλευρές του (Ν, Α και το οποίο, με τρεις επίσης θύρες στην απέναντι πλευρά, οδηγούσε στο εσωτερικό της πεντάκλιτης Βασιλικής. Ίχνη των δύο από τις τρεις αυτές θύρες του εξωτερικού περιβόλου εντοπίσθηκαν μέσα στα σημερινά οικοδομήματα της περιοχής (στο ζαχαροπλαστείο «Xalatimos» και στο ρωσικό κτήριο).

Η Βασιλική είχε διαστάσεις 58,50 μ. μήκος και 40,50 μ. πλάτος, με το μεσαίο κλίτος υπερυψωμένο και φωτιζόμενο με σειρά πλευρικών παραθύρων και σημαντικά πλατύτερο από τα διπλά, πλάγια κλίτη. Δύο σειρές πεσσών και κιόνων δεξιά και αριστερά του κεντρικού κλίτους έφεραν δίκλινη μεσαία και τις απλές πλάγιες στέγες των τεσσάρων κλιτών. Ο στυλοβάτης της κιονοστοιχίας, μεταξύ του κεντρικού και του βόρειου προ του κλίτους, βρέθηκε στο σημερινό αρμενικό παρεκκλήσιο του Αγίου Βαρτάν, ενώ η δυτική του προέκταση εντοπίζεται στο παρεκκλήσιο της Αγίας Ελένης. Ο νότιος τοίχος του ίδιου παρεκλησίου πρέπει να είναι ο στυλοβάτης της κιονοστοιχίας που χώριζε το κεντρικό από το νότιο πρώτο κλίτος. Η δυτική προέκταση αυτού του στυλοβάτη είναι ορατή σήμερα στην ανατολική πλευρά του βράχου του Γολγοθά, με τον στυλοβάτη επίσης της κιονοστοιχίας που βρισκόταν μεταξύ των δύο νότιων πλευρικών κλιτών. Έχουμε, έτσι, αρκετά τεκμήρια των θεμελίων της Κώνσταντίνειας Βασιλικής, στην οικοδόμηση της οποίας φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκαν πολλοί δόμοι της Αδριάνειας κατασκευής του τεχνητού επιπέδου.

Η διαμόρφωση των επιπέδων του προπύλου από την κεντρική λεωφόρο, του ανατολικού αιθρίου της Βασιλικής του Ιερού Βράχου, του δυτικού αίθριου, του Τάφου με τη Ροτόντα και, τέλος, του Σπηλαίου της εύρεσης του Τιμίου Σταυρού με το παρεκκλήσιο της Αγίας Ελένης, είναι αρκετά σύνθετη και θα πρέπει να απασχόλησε έντονα τους αρχιτέκτονες του συγκροτήματος. Ιδιαίτερα η σχέση του Σπηλαίου της εύρεσης και της Βασιλικής πρέπει να οδήγησε σε μια τολμηρή λύση: το επίπεδο της Βασιλικής να υψωθεί σημαντικά από το επίπεδο της κεντρικής λεωφόρου και αντίστοιχα από τη δυτική πλευρά της, όπου βρισκόταν το δεύτερο αίθριο, μεταξύ αυτής και του Τάφου. Τόσο το μεγάλο σε έκταση κλιμακοστάσιο, όπως απεικονίζεται στον χάρτη της Μαδηβάς, όσο και οι σωζόμενοι τοίχοι θεμελίωσης της Βασιλικής στην ανατολική πλευρά του βράχου του Γολγοθά, υποδεικνύουν ότι το δάπεδο της Βασιλικής έπρεπε να είναι σε σημαντικό ύψος επάνω από το επίπεδο της κεντρικής λεωφόρου. Η λύση αυτή επέτρεπε την άνετη πρόσβαση στο βαθύτερο τμήμα της εύρεσης του Τιμίου Σταυρού, το οποίο ασφαλώς θα αποτελούσε χώρο προσκυνήματος και επομένως χρειαζόταν ανάλογη διαμόρφωση του χώρου κάτω από το δάπεδο της Βασιλικής.

Αν οι μετρήσεις και οι υποθέσεις αντιστοιχούν στην πραγματικότητα της εποχής, τότε έχουμε ένα αρχιτεκτονικό σύνολο όπου ο όγκος της Βασιλικής δέσποζε κυριαρχικά -καθώς η Ροτόντα ακόμη δεν υπήρχε-, ενώ τόσο το σημείο της Σταυρώσεως όσο και της Ταφής υποτάσσονταν. Ο Γολγοθάς βρισκόταν σε μια θέση τουλάχιστον έκκεντρη στη νοτιοδυτική της γωνία, σαν να συνιστούσε δευτερεύον στοιχείο της όλης σύνθεσης. Πράγματι, από την πρώτη Κωνσταντίνεια φάση φαίνεται ότι, αρχιτεκτονικά τουλάχιστον, η προσοχή επικεντρώθηκε στο σημείο του ευρεθέντος χριστιανικού συμβόλου, του Σταυρού, επάνω στο οποίο θα υψωθεί το μνημειακότερο αρχιτεκτόνημα του όλου ως αφιέρωμα του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Συνιστούσε έμπρακτη έκφραση ευγνωμοσύνης για τη νίκη του εναντίον του Μαξεντίου (312) και του Λικινίου (324) («εν τούτω (τω Σταυρώ) νίκα»).

Ο Γολγοθάς, πάντως, παρέμεινε και αργότερα, σε μέγεθος ή μεγαλοπρέπεια, η architettura minora τον όλου συγκροτήματος. Το γεγονός αυτό ίσως δεν είναι άσχετο με το επίθετο που τον συνοδεύει μέχρι σήμερα, «φρικτός». Ένας «φρικτός τόπος» δεν είναι δυνατόν να εξαίρεται αρχιτεκτονικά ή καλλιτεχνικά. Παρέμεινε, έτσι, κορυφαίο προσκύνημα μέσα στον Άγιο Χώρο του Πάθους, αλλά στη γωνία και χωρίς ένταξη στους κύριους άξονες του όλου αρχιτεκτονικού συγκροτήματος σε όλες τις οικοδομικές του φάσεις.

Το Ιερό Κουβούκλιο. Νεκρικός θάλαμος. Δεξιά ο Τάφος τον Χριστού. (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 45)

Ροτόντα. Προθάλαμος Ιερού Κουβουκλίου με την είσοδο στον Τάφο. (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 45)

Ως προς τη μορφή του χώρου της Αναστάσεως (Ροτόντας) στην πρώτη αυτή οικοδομική φάση, πρέπει να σημειωθεί ότι η Ροτόντα -το κυκλικό περίβλημα γύρω από τον Τάφο- δεν αναφέρεται από τον Ευσέβιο (337 μ.Χ.), τον ανώνυμο προσκυνητή των Βορδιγάλλων (333 μ.Χ.) ή τον Κύριλλο (348 μ.Χ.) που περιγράφουν αυτή τη φάση. Αυτό σημαίνει ότι δεν πρέπει να είναι σύγχρονη, αλλά μεταγενέστερη από την Κωνσταντίνεια Βασιλική (εγκαινιάσθηκε τον Σεπτέμβριο του 335 μ.Χ., ίσως την ημέρα του Σταυρού (14/9)).

Η πρώτη μνεία για τη Ροτόντα φαίνεται ότι γίνεται στο «Οδοιπορικό» της Εγερίας (384 μ.Χ.), η οποία ομιλεί για τις εισόδους και τις εξόδους κατά τη διάρκεια των τελετών στον χώρο της Αναστάσεως. Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι το δεύτερο σε όγκο και μνημειακότητα αρχιτεκτόνημα της πρώτης οικοδομικής φάσης πρέπει να οικοδομήθηκε μετά τον θάνατο του Μεγάλου Κωνσταντίνου (337 μ.Χ.) και πριν από το «Οδοιπορικό» της Εγερίας (384 μ.Χ.). Μια ακόμη αρχιτεκτονική ένδειξη αυτής της ύστερης ανέγερσης της Ροτόντας είναι και η παράλληλη, όχι όμως ταυτόσημη, αξονική τους σχέση.

Το Ιερό Συγκρότημα συμπλήρωναν το Βαπτιστήριο και τα βοηθητικά κτίσματα για τις αναγκαίες πρακτικές χρήσεις της λειτουργίας του. Η χωροθέτησή του απασχόλησε τους ερευνητές, χωρίς ωστόσο να υπάρχουν ακριβείς πληροφορίες για την αναντίρρητη θέση του. Η πιθανότητα να βρισκόταν στη νότια πλευρά του συγκροτήματος όπως και οι κινστέρνες, αναγκαίες για τη λειτουργία του, ίσως είναι η ισχυρότερη. Βέβαια, πολλά άλλα σημεία και χώροι, που είτε αναφέρονται στις πηγές, είτε αποκαλύφθηκαν με έρευνες και ανασκαφές, δεν μπορούν να αναγνωρισθούν ή να εντοπισθούν, με βεβαιότητα ή ακρίβεια, σε ένα αρχιτεκτονικό σύνολο με συνεχή ζωή, καταστροφές και φθορές ή αλλαγές κατόχων επί δεκαετίες αιώνων.

Το Ιερό Κουβούκλιο. Ο Τάφος τον Χριστού. (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 46)

Το Ιερό Κουβούκλιο. Η είσοδος. (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 46)

Οι έρευνες, κυρίως αρχαιολογικές, συμφωνούν επίσης με την έλλειψη γραπτών ειδήσεων για την αρχιτεκτονική διαμόρφωση του Γολγοθά και οδηγούν στο συμπέρασμα ότι αυτό το Προσκύνημα δέχθηκε κτίσμα στην επόμενη οικοδομική φάση του 7ου αιώνα, μετά την επιδρομή των Περσών και τις νέες εργασίες οι οποίες πραγματοποιήθηκαν από τον ηγούμενο και κατόπιν πατριάρχη Μόδεστο.

Στους αιώνες που θα ακολουθήσουν, ο μνημονικός τόπος του Γολγοθά και του Τάφου του Χριστού θα αποτελέσει το πεδίο στο οποίο, μέσα από την αρχιτεκτονική, θα καταγραφεί η πολλαπλότητα και η απόκλιση από τον αρχικό δογματικό άξονα της θρησκείας του Ναζωραίου.

Το «πίστευε και μη ερεύνα» υπήρξε μια αναγκαιότητα των πρώτων χριστιανικών χρόνων, όταν οι αιρέσεις και οι αντιπαραθέσεις του ελληνικού και του ιουδαϊκού κοσμοθεωρητικού πνεύματος είχαν φθάσει σε πρωτοφανή ακρότητα. Η εσωτερική, όμως, αναγκαιότητα της σκέψης για ερωτήματα και έρευνα δημιούργησε την ίδια εποχή το «ερευνάτε τας γραφάς». Ο Ναός της Αναστάσεως είναι ένα μοναδικό τοπογραφικό σημείο όπου συνυπάρχει η αναζήτηση ταύτισης ενός ιστορικού γεγονότος -ας την ονομάσουμε αρχαιολογική έρευνα- με την ανάγκη της πίστης. Στην πίστη η κινητήρια δύναμη είναι το συναίσθημα και όχι ο ορθολογισμός. Ωστόσο, αντικειμενική οντότητα δεν υπάρξει σε ερωτήματα όπου συμπλέκονται λογική και συναίσθημα. Ένας ερευνητής της βιβλικής αρχαιολογίας χρήσιμο θα ήταν να αφήνει, ως ουδέτερος τρίτος, τα πράγματα - ευρήματα - μαρτυρίες να φωτίζουν το γεγονός, κρατώντας τις οριστικές ερμηνείες για ευθετότερο χρόνο, στην περίπτωση που μια μονοσήμαντη θέση δημιουργεί ασυμφωνία μαρτυρίας και ευρήματος.

Σε ό,τι αφορά την αποκατάσταση της μορφής του Γολγοθά ως λατομείου και όχι ως λόφου, η νέα θεώρηση δεν αναιρεί το συμβολικό και υπαρξιακό του περιεχόμενο, ως του καθοδικού τόπου (βυθίσματος) του θανάτου, του ευρισκόμενου πλησιέστερα στον Κάτω Κόσμο, από όπου θα μπορούσε να προέλθει η Άνοδος, η Ανάσταση.

Αριστερά: ο Μέγας Κωνσταντίνος στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια. Μικρογραφία. Δεξιά: προτομή-αντίγραφο τον Μ. Κωνσταντίνου, που βρίσκεται στο Κάστρο του Μπερατίου στην Αλβανία. (Πηγή: Περιοδικό Corpus, τεύχος 60, άρθρο «Ο Πανίερος ΝΑΟΣ της ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ στα Ιεροσόλυμα», Γ.Π. Λάββας Ακαδημαϊκός Αρχαιολόγος - Αρχιτέκτονας, σελίδα 47)

(1) C. Katsimbinis: “The uncovering of the eastern side of the hill of Calvary and its base. New lay out of the area of the Canons Refectory by the Greek Orthodox Patriarchate”, Liber Annus 27,1977, pp. 197-208.

(3) Κ. Καλοκύρης: ΤΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΦΩΤΟΣ, University Studio Press, 1999.

(4) V. Corbo: IL SANTO SEPOLCRO DI GERUSALEMME, STUDIUM BIBLICUM FRANCISCANUM, 3 τόμοι, Jerusalem 1981.

(6) C. Schick: “Weitere Ausgrabungen auf dem russischen platz” ZDPV12, 1889, pp. 10-8.

(7) P. Walker: “HOLY CITY, HOLY PLACES?", CHRISTIAN ATTITUDES TO JERUSALEM AND TO HOLY LAND IN THE FOURTH CENTURY (Oxford Early Christian Studies), Oxford 1990.

(8) E. Joan Taylor: “Golgotha: A reconsideration of the evidence for the sites of Jesus' Crucifixion and Burial”, New Testament Studies 44, 1988, pp. 180-203.

(9) J. Wilkinson: “The Tomb of Christ. An Outline of its Structural History”, Levant 4, 1972, s. 83-97.

(11) G. Lavas-Th. Mitropoulos: “Golgothas Jerusalem. Die Aufdeckung der Kewzigungs stelle Christi”, Πρακτικά του 12^ου Διεθνούς Συνεδρίου Χριστιανικής Αρχαιολογίας, Bonn 1991. Εκδ. Munster, 1995, τ. ΙΙ, σσ. 964-8.

(12) G.P. Lavas: “The Rock of Calvary. Uncovering Christ's Crucifixion Site”, στο: The Real and Ideal Jerusalem in Jewish, Christian and Islamic Art. Studies in honor of Bezalel Narkiss on the Occasion of his Seventieth Bird day (=Jewish Art 23/24, 1997/98, Jerusalem 1998, pp. 147-50).

(13) J. Kruger: DIE GRABESKIRCHE ZU JERUSALEM , GESCHICHTE - GESTADT -BEDEUTUNG - SCHNELL + STEINER, REGENSBURG 2000.

Σημείωση: 1. Το «Μαρτύριον» χρησιμοποιείται με διττή σημασία, ως ο τόπος τέλεσης τον θείον Πάθους και ως μαρτυρία του χώρου εύρεσης τον Ζωοδότου Σταυρού.

ΝΕΟΠΑΓΑΝΙΣΤΙΚΕΣ ΑΠΑΤΕΣ

ΠΡΟΣΟΧΗ: Στο τέλος κάθε σελίδας του Ανώνυμου Απολογητή θα παρουσιάζονται νεοπαγανιστικές και αθεϊστών (δήθεν ελληνιστών) απάτες που έχουν σχέση με το θέμα της σελίδας. Αυτές οι απάτες δεν έχουν σκοπό να βάλουν τα περιοδικά στα οποία εμφανίζονται τα νεοπαγανιστικά ψεύδη, εφόσον ούτως ή άλλως παγανιστές συγγράφουν σε διάφορα ανυποψίαστα εξ αυτών και αυτά δεν εκφράζονται από τις απόψεις των αρθρογράφων, αλλά σκοπό έχουν:

1. να καταδείξουν τον κρυφοπαγανιστή αρθρογράφο ώστε να γίνει γνωστός και

2. είτε ο κάθε ενδιαφερόμενος που αναγιγνώσκει εκ νέου άρθρα του να θέτει τον εαυτό του εν εγρήγορση και να ελέγχει θαρρετά τα ψεύδη του κρυφοπαγανιστή (δήθεν ελληνιστή), αν είναι μελετημένος και έχει πρόσβαση σε πρωτογενή βιβλιογραφία

3. είτε εάν δεν έχει πρόσβαση σε βιβλιογραφία, να μην δείχνει πλέον εμπιστοσύνη στον αρθογράφο εφόσον γνωρίζει πως εκφράζει ψεύδη για να σπιλώσει τον Χριστιανισμό υποστηρίζοντας θέσεις παγανισμού, που όμως δεν είναι σχεδόν ποτέ ξεκάθαρες, αλλά που παρουσιάζονται ως «ελληνικές» μιας και η πλειοψηφία των νεοπαγανιστών ντρέπεται να ομολογήσει δημοσίως την θρησκεία που ακολουθεί και προτιμά να καμουφλάρεται με κάτι οικοιότερο, τον πατριωτισμό, που όμως αρρωστημένα έχει μετατραπεί σε ένα παγανιστικό εθνικισμό.

ΕΞΑΙΡΕΣΗ: εξαιρούνται τα προσωπικά βιβλία του κρυφοπαγανιστή αθρογράφου ή τα έντυπα με καθαρά νεοπαγανιστικό προσανατολισμό, ανάμεσα στα τόσα που κυκλοφορούν στην Ελλάδα.

Κεντρική σελίδα με νέο-παγανιστικές απάτες

Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΧΤΙΣΘΗΚΕ ΠΑΝΩ ΣΕ ΝΑΟ ΤΗΣ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ

(Κατά: Τρύφωνα Ολύμπιου, Υ.Σ.Ε.Ε.)

Οι Δώδεκα θεοί στο 2004. [Τρύφωνας Ολύμπιος, Προμήθεια στον Όλυμπο 2004 (Πηγή: Σταθμός Alter, Εκπομπή Χωρίς Μοντάζ ΙΙ, Σάββατο 07/02/2004)

Απάντηση Τρύφωνα Ολύμπιου προς τον Μητροπολίτη Κίτρους και Κατερίνης κ. Αγαθόνικο

(απάντηση στην Εγκύκλιο 287)

Για ποιο φως μιλάτε; Για εκείνη την απάτη του δήθεν «φωτός της αναστάσεως» μέσα από μια κρύπτη του δήθεν «παναγίου τάφου», ο οποίος τάφος κατά τ’ άλλα έχει κτιστεί πάνω στον κατεδαφισμένο από χριστιανούς του 4ου αιώνα ναό της Αφροδίτης; Είναι ή δεν είναι αυτό αλήθεια; Πώς βρέθηκε εκεί ο τάφος του Ιησού, αφού μέχρι τον Κωνσταντίνο υπήρχε ο ναός της Αφροδίτης;…

Υπογραφή: Λιτόχωρο 20-7-2002 Μετ’ εκτιμήσεως, Τρύφων Ολύμπιος, 602 00 Λιτόχωρο (Πηγή: http://www.ysee.gr 2/11/2002, Θέμα Η «αγκυλωμένη κρίση» των Ελλήνων και ο «ατίμητος» Χριστιανισμός. Μια εγκύκλιος και 2 + 1 απαντήσεις )

Μυθοπλάστης: Τρύφωνας Ολύμπιος

Απάντηση: Είναι πολλαπλή και έχει μεγάλη ποικιλία η ημιμάθεια ή η αμάθεια των νεοΕθνικών. Ο προϋπάρχων τάφος του Ιησού σκεπάστηκε επίτηδες με χώματα από τους Ρωμαίους και άνω του ανεγέρθη ναός - πορνείο της Αφροδίτηςόπως ανάλογα το σπήλαιο της Βηθλεέμ μετατράπηκε προς λατρεία του Άδωνη.. Άλλωστε δεν θα μπορούσε να είναι ποτέ δυνατόν μέσα στα Ιουδαϊκά Ιεροσόλυμα να υπάρχει ναός (πορνείο) της Αφροδίτης. Συνεπώς:

1. Ο Τρύφων Ολύμπιος θα έπρεπε να αναρωτηθεί ΠΡΩΤΟΣ από όλους, τι γυρεύει ένας ναός της Αφροδίτης μέσα στα «Ιουδαϊκά» Ιεροσόλυμα

2. Η απάντηση για το πως βρέθηκε εκεί βρίσκεται αναλυτικά στην σελίδα αυτή και Ιεροσολύμων

Έτσι, αν είναι ο Ρωμιός να γίνει τόσο αμαθής και ημιμαθής, ένεκα της φανατικής πίστης προς τους θεούς του Ολύμπου ως «Έλλην» και Ολύμπιος, ε ναι! Αυτό και αν κάνει την «ποιμαντορία να τρέμει».

ΤΟ ΓΑΪΔΟΥΡΑΚΙ ΤΩΝ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ & Ο ΣΕΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΓΟΛΓΟΘΑ

(Κατά: Βασίλη Μισύρη, Τηλεοπτικός Σταθμός Alter, Σάββατο 09/04/2005)

(Κατά: Γεωργίου Τσαγκρινού, Τηλεοπτικός Σταθμός Alter, Σάββατο 06/05/2006)

Βίντεο: Μέγεθος: 218 Kb - Διάρκεια: 2΄ 26΄΄. Να πω δυο λόγια. Εεε, τα Ευαγγέλια όπως τα ξέρουμε σήμερα διαμορφώθηκαν από την Θεοδώρα και τον Ιουστινιανό το 526 με 27. Περιελήφθη, περιελήφθησαν θέματα, εεε τα οποία δεν τα συναντάμε στα προηγούμενα Ευαγγέλια. Κατ’ αρχήν η γλώσσα. Η γλώσσα των σημερινών Ευαγγελίων είναι η γλώσσα των Ελλήνων τον 6ο αιώνα. Και για τον λόγο αυτό, παρά τις όποιες αντιθέσεις θεωρούμε πολλές φορές το Ευαγγέλιο σαν πηγή γλωσσική, και δεν θέλουμε τις μεταφράσεις. Επίσης, εεε... θέματα φιλοσοφικά, όπως η ίππευση του όνου. Ένας εθνεγέρτης, ένας λαοπρόβλητος άνθρωπος, ή και θεός, όπως θέλετε πέστε το, εγώ δεν θέτω τέτοια θέματα τώρα, εισέρχεται στα Ιεροσόλυμα καβάλα σε έναν όνο. Γιατί; και δεν είναι σε μια καμήλα και δεν είναι σε ένα μουλάρι, δεδομένου του ότι, βρισκόμαστε σε μια περιοχή, όπου ο όνος δεν είναι το κατάλληλο υποζύγιο. Εδώ έχουμε μια άλλου είδους... (Βασίλης Μισύρης, «Ιστορικός - Βυζαντινολόγος»)

-Συμβολίζεται η ταπεινότητά του... (Δημοσιογράφος)

-Όχι

-Υπάρχει προφητεία γι’ αυτό... (Φώτης Τσίτας, Θεολόγος - Συγγραφέας)

-Καβαλάει την ύλη, τον ελληνισμό, δεν τον σκοτώνει...

-Ποιος το λέει, από πού βγήκε αυτό;

-Αφήστε με σας παρακαλώ...

-(Ποιος κάνει την ερμηνεία αυτή;)

-(Προσωπική του ερμηνεία.)

-Βασίζεται που η ερμηνεία σας, έτσι στον αέρα;

-Αφήστε με...

-Πείτε μας, τι αφήστε με;

-Αφήστε με παρακαλώ και παρακολουθείστε με να μάθετε, εγώ δεν...

-Να μάθω θέλω και ρωτάω που βασίζεται η ερμηνεία σας.

-Δεν αμφισβητώ την πίστη σας..

-Ότι θέλετε λέτε απόψε. Απόψε θα ξεχάσουμε και αυτά που ξέρουμε.

-Λοιπόν, ο όνος είναι η προσωποποίηση της ύλης σε ότι αφορά την ελληνική φιλοσοφία. Τον όνο αυτό τον παρέλαβε ο Ιησούς, με εντολή που έδωσε προς τους μαθητές του, από Έλληνες. Η ύλη λοιπόν έρχεται σε σχέση άμεση με την ιδεολογία.

-Εγώ φταίω τώρα, εγώ φταίω; Πού τα μάθατε αυτά κύριε; Ποιος σας τα είπε; (Πηγή: Τηλεοπτικός Σταθμός Alter εκπομπή οι Πύλες του Ανεξήγητου, Σάββατο 9 Απριλίου 2005)

Βίντεο: Μέγεθος: 121 Kb - Διάρκεια: 2΄ 26΄΄.

-Κείμενα δεν υπάρχουν έτσι; (Νίκος Ζαρκαντζάς, Ιστορικός πρωίμου Χριστιανισμού Κοπτικής Γραμματείας)

-Δυο λεπτά σας παρακαλώ πάρα πολύ. (Κώστας Χαρδαβέλλας, δημοσιογράφος)

-Αν σκεφτούμε, μισό λεπτό με συγχωρείτε ... (Γεώργιος Τσαγκρινός, Φυσικός Διευθυντής περιοδικού Ιχώρ)

-Ναι

-Είναι σημαντικό. Αν σκεφτούμε ότι ο Σεθ είχε σαν σύμβολο τον γάιδαρο, τον όνο, τότε μπορούμε να καταλάβουμε ότι εισέρχεται στα Ιεροσόλυμα ο Χριστός πάνω στο γάιδαρο, το σύμβολο του Σεθ. Λοιπόν, καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι οι συμβολισμοί...

-[ακατανόητο]... προφητεία. (Ευστάθιος Θεοδόσης, Οικονομολόγος Εκπρόσωπος Ελ. Ινστιτούτου Βιβλικής Έρευνας)

-...ποια προφητεία μωρέ, εδώ παίζονται κόντρες πολιτικο-θρησκευτικές...

-...είναι η προφητεία του Ζαχαρία.

-... τα ιερατεία, γιατί σου είπε κανείς ότι δεν την έγραψε ο παππούς του; Προφητεία του... δηλαδή...

-Ήτανε γραμμένη στα Εβραϊκά.

-Δηλαδή μιλάμε για κείμενα. Ο Χριστός λοιπόν ε, πεθαίνει στον σταυρό και γυρίζει και σείεται η γη. Γιατί δεν σείεται όλος ο πλανήτης, να εμφανιστεί σε όλο τον πλανήτη, να τελειώνουμε να πιστέψουν και στην ζούγκλα του Αμαζονίου να πιστέψουν παντού. Δηλαδή ήταν τοπικής χρήσης (ειρωνεία). (Πηγή: Τηλεοπτικός Σταθμός Alter, εκπομπή οι Πύλες του Ανεξήγητου, Σάββατο 06/05/2006)

Μυθοπλάστες: Βασίλης Μισύρης & Γεώργιος Τσαγκρινός

Απάντηση: Σε αυτή την ενότητα δεν υπάρχει λόγος να ασχοληθεί κανείς εκτεταμένα με τα δόγματα των νεοπαγανιστών πως δηλαδή «τα Ευαγγέλια όπως τα ξέρουμε σήμερα διαμορφώθηκαν από την Θεοδώρα και τον Ιουστινιανό το 526 με 27» και πως σε αυτά «περιελήφθησαν θέματα, εεε τα οποία δεν τα συναντάμε στα προηγούμενα Ευαγγέλια» λες και τα Ευαγγέλια είναι βιβλία που εκδόθηκαν από κάποια «βιβλιοπωλεία» της εποχής, και ίσως όπως «υπάρχει α΄ έκδοση των Ευαγγελίων» υπάρχει τάχα και «β΄, γ΄,» κ.ο.κ.. Η μεγάλη έκταση της αντιγραφής των Ευαγγελίων είναι απαγορευτική για την είσοδο μεγάλων διαφορών πλέον των όποιων ορθογραφικών ή ελάχιστων «παρατυπιών», που άλλωστε απαντούν σε δεκάδες άλλα κείμενα της ανθρωπότητας που αντιγραφήκαν ομοίως. Θέσεις που θέλουν να συμπεριλήφθηκαν της εποχή της Θεοδώρας και του Ιουστινιανού ακόμη και «θέματα φιλοσοφικά, όπως η ίππευση του όνου» στα «νέα ευαγγέλια» δεν ευσταθούν εφόσον τα Ευαγγέλια υπάρχουν ήδη εκτενώς αντιγραμμένα πριν αυτή την εποχή (1). Με άλλα λόγια η ερώτηση που μπορεί να τεθεί προς τους νεοπαγανιστές είναι «ποια είναι τα λεγόμενα «προηγούμενα Ευαγγέλια»;».

Ο ΟΝΟΣ ΚΑΙ ΟΙ «ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ» ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ

Οι νεοπαγανιστές της ομάδας του Ιχώρ (Δ. Ιατρόπουλος, Γεώργιος Τσαγκρινός και Βασίλης Μισύρης) σε διάφορες εκπομπές χρησιμοποιούν την αντίφαση ως μέθοδο αποδείξεως του ατόπου των ευαγγελικών περιγραφών. Δεν αποφεύγουν όμως να την χρησιμοποιούν λαθεμένα, όπως μπορεί να παρατηρήσει εδώ και εδώ. Ταυτόχρονα ισχυρίζονται θέσεις που μεταξύ τους είναι νοηματικά αντιφατικές, εφόσον ο μεν Βασίλης Μισύρης ισχυρίζεται ότι ο όνος που καβαλάει ο Ιησούς κατά την είσοδό του στα Ιεροσόλυμα είναι «η προσωποποίηση της ύλης σε ότι αφορά την ελληνική φιλοσοφία» παρατηρώντας αυστηρά τους συνομιλητές του «Αφήστε με παρακαλώ και παρακολουθείστε με να μάθετε», ενώ ο μεν διευθυντής του περιοδικού εις το οποίο εργάζεται ο Β. Μισύρης ισχυρίζεται ένα περίπου έτος αργότερα σε ανάλογη εκπομπή πως «Αν σκεφτούμε ότι ο Σεθ είχε σαν σύμβολο τον γάιδαρο, τον όνο, τότε μπορούμε να καταλάβουμε ότι εισέρχεται στα Ιεροσόλυμα ο Χριστός πάνω στο γάιδαρο, το σύμβολο του Σεθ.», «ξεκαθαρίζοντας» ότι για την είσοδος του Ιησού στα Ιεροσόλυμα πάνω σε όνο δεν υπάρχει καμιά προφητεία (2) «ποια προφητεία μωρέ, εδώ παίζονται κόντρες πολιτικο-θρησκευτικές». Ασφαλώς δεν κοπιάζει καθόλου να παρατηρήσει τις φιλοσοφο-θρησκευτικές κόντρες τις δικής του ομάδας (όνος = φιλοσοφία vs όνος = Σεθ).

Οι «φιλοσοφικές» συζητήσεις των νεοΕθνικών για το γαϊδουράκι των Ιεροσολύμων δεν είναι κάτι το νέο στην ιστορία της ειδωλολατρίας. Πολύ παλαιότερα οι πνευματικοί πατέρες των νεοΕθνικών, οι αρχαίοι παγανιστές, προσπάθησαν να χλευάσουν τον Χριστιανισμό δια μέσω των στοιχείων μιας δικής τους λατρείας, της ονολατρείας.

Εγχάρακτη βραχογραφία του 2ου αιώνα μ.Χ. που αποτυπώνει γλαφυρά την εντύπωση ενός Εθνικού για τον Χριστιανισμό. Απεικονίζεται ένας εσταυρωμένος γάιδαρος με την επιγραφή «Ὁ Ἀρξάμενος σέβεται θεῷ» (Πηγή: Περιοδικό Ιστορικά θέματα, άρθρο «Νέρων, ένας παρανοϊκός αυτοκράτορας»;, Δέσποινα Ιωσήφ, Διδάκτωρ Ιστορίας Πανεπιστημίου του Λονδίνου, τεύχος 47, σελ. 82)

ΓΙΑΤΙ ΤΟ «ΕΝΑ» ΚΑΙ ΟΧΙ ΤΟ «ΑΛΛΟ», ΟΙ 10 ΠΛΗΓΕΣ & Ο ΦΑΡΙΣΑΪΣΜΟΣ ΤΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ

«Γιατί; και δεν είναι σε μια καμήλα και δεν είναι σε ένα μουλάρι, δεδομένου του ότι, βρισκόμαστε σε μια περιοχή, όπου ο όνος δεν είναι το κατάλληλο υποζύγιο» (Βασίλης Μισύρης)

«Γιατί δεν σείεται όλος ο πλανήτης, να εμφανιστεί σε όλο τον πλανήτη, να τελειώνουμε να πιστέψουν και στην ζούγκλα του Αμαζονίου να πιστέψουν παντού. Δηλαδή ήταν τοπικής χρήσης (ο σεισμός; - ειρωνεία)» (Γεώργιος Τσαγκρινός)

Μια μεθοδολογία των αρνητών της Ορθόδοξης παράδοσης αποτελεί η χρήση της πλαγίας άρνησης βάση του γενικού μοντέλου «γιατί εκείνο και όχι το άλλο;» (3), μια παγίδα που προτρέπει τον καλόπιστο να κοιτάξει αλλού και όχι τα γεγονότα, προφασίζοντας ως πάντοτε την χρήση της «λογικής» (4). Όμως σε αυτή την περίπτωση δεν χρησιμοποιείται καμιά λογική παρά η καθαρή και ξάστερη άρνηση, εφόσον με αυτή την μέθοδο αρνείται ο καθείς κάποιο γεγονός και για να καλύψει την άρνησή του αυτή μη φαινόμενος ως «άπιστος», θέση δογματική που δεν στοιχειοθετείται από κάπου «λογικά», μεταθέτει το γεγονός σε άλλη τοποθεσία ή επιζητεί κάποιο νέο ώστε να έχει την «λογική» κάλυψη του «διανοουμένου» Η μέθοδος αυτή της κάλπικης λογικής, θυμίζει τόσο τον σκληρόκαρδο Φαραώ της Αιγύπτου που παρά τις 10 πληγές που δέχονταν «πότε εκεί και πότε αλλού» δεν άλλαζε στάση απέναντι στους Ισραηλίτες, αλλά ιδίως την στάση των Φαρισαίων, που παρά τα όποια σημεία είχαν δει στην δράση του Ιησού (5), αυτοί επιθυμούσαν ως πάντοτε άπληστοι και νέα (6), σύμφωνα με το ίδιο ακριβώς «αξίωμα» της συνεχιζόμενης με πείσμα άρνησης «γιατί εκείνο και όχι το άλλο;»

Η ίδια λοιπόν τακτική ακολουθείται εδώ από τους δύο «ήρωες» της τηλεοπτικής άρνησης, τον Γ. Τσαγκρινό και τον Β. Μισύρη.

Β. ΜΙΣΥΡΗΣ

Πρώτα ο μεν Μισύρης ισχυρίζεται με «λογική» ότι ο Ιησούς θα πρέπει να εισέρχονταν στα Ιεροσόλυμα «σε μια καμήλα» ή «σε ένα μουλάρι» αφού «ο όνος δεν είναι το κατάλληλο υποζύγιο» για εκείνη την «περιοχή». Το σφάλμα όμως της «λογικής» του οφείλεται όχι μόνο στην άγνοια για την χρήση του όνου εις την αρχαιότητα (7) αλλά και στην αδυναμία του να συλλογιστεί πως ο Ιησούς δεν ετοιμαζόταν να διασχίσει την έρημο με κάποιο καραβάνι ώστε η καμήλα να θεωρείται απαραίτητη προϋπόθεση αυτού του ταξιδιού, αλλά απλά θα εισέρχονταν σε μια πόλη. Πρακτικά η απαίτηση του Β. Μισύρη αναγόμενη στα σημερινά δεδομένα θα ζητούσε ο Ιησούς να εισέλθει σε κάποια πόλη της Μ. Ανατολής με ασφαλτική οδό όχι κάνοντας χρήση ενός μικρού αυτοκινήτου αλλά κάνοντας χρήση τζιπ με κίνηση 4×4 κατάλληλο για ανώμαλος έδαφος κουβαλώντας και μπόλικα μπιντόνια βενζίνης μαζί του για να μην ξεμείνει από καύσιμα (καμπούρα καμήλας με νερό).

Αριστερά: Παράσταση υποζυγίων όνων σε αιγυπτιακή τοιχογραφία [Μουσείο Guimet, Παρίσι] (Πηγή: Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Ν΄, σελ. 911)

Ασφαλώς επαναλαμβάνοντας το ίδιο «λογικό» μοτίβο, κάποιος επόμενος επίδοξος αρνητής του Ιησού Χριστού στο απώτερο μέλλον θα είχε υποστηρίξει πως η χρήση ενός απλού αυτοκινήτου από τον Ιησού αποτελεί τμήμα από «θέματα φιλοσοφικά» που «δεν τα συναντάμε στα προηγούμενα Ευαγγέλια» και ίσως ότι το απλό αυτό αυτοκίνητο ήταν «η προσωποποίηση της ύλης σε ότι αφορά την ελληνική φιλοσοφία», εφόσον η «λογική» θα απαιτούσε κατ’ αντιδιαστολή την χρήση εποχούμενου 4×4.

Γ. ΤΣΑΓΚΡΙΝΟΣ

Ο δε Γ. Τσαγκρινός χρησιμοποιώντας την ίδια μέθοδο της «λογικής» ερωτά: «Γιατί δεν σείεται όλος ο πλανήτης, να εμφανιστεί σε όλο τον πλανήτη [ο Χριστός], να τελειώνουμε να πιστέψουν και στην ζούγκλα του Αμαζονίου να πιστέψουν παντού»;. Οι αντίπαλες προτάσεις δεν χρειάζονται πολύ προσπάθεια για να διατυπωθούν έναντί του.

α. Αν κατά την σταύρωση του Ιησού σείονταν όλος ο πλανήτης, χωρίς ο παρατηρητής του σεισμού «στην ζούγκλα του Αμαζονίου» ή κάπου αλλού να μπορεί να παρατηρήσει ταυτόχρονα και την σταύρωση του Ιησού, δεν θα συνδύαζε το μαρτυρικό τέλος του Ιησού με αυτόν τον σεισμό. Γι’ αυτόν θα ήταν ένας ακόμη σεισμός σαν τόσους όλους και δεν θα επέρχονταν κανείς συλλογισμός ως του εκατόνταρχου και των άλλων στρατιωτών που παρευρίσκονταν στον Γολγοθά: (Κατά Ματθαίον, Κεφ. Κζ΄ «54 Ὁ δὲ ἑκατόνταρχος καὶ οἱ μετ' αὐτοῦ τηροῦντες τὸν Ἰησοῦν, ἰδόντες τὸν σεισμὸν καὶ τὰ γενόμενα ἐφοβήθησαν σφόδρα λέγοντες· Ἀληθῶς Θεοῦ υἱὸς ἦν οὗτος.»). Ένας τέτοιος σεισμός παγκόσμιος θα είχε αξία μόνο για τον σημερινό μελετητή εάν και εφόσον είχε καταγραφεί παγκόσμια στα «αρχεία» όλης της ανθρωπότητας. Όμως ένας τέτοιος συλλογισμός δεν στηρίζεται πουθενά εφόσον εκείνη την εποχή δεν υπήρχε άμεση επικοινωνία μεταξύ λαών και τόπων και ο κάθε σεισμός θεωρούνταν και εκλαμβάνονταν αναγκαστικά ως τοπικό φαινόμενο. Δεν υπήρχε κανένα ενδιαφέρον έστω και για την τοπική καταγραφή του εκτός και αν έκανε πραγματικά μεγάλες καταστροφές, πράγμα απορριπτέο ως μεθοδολογία του Θεού (βλ. κάτωθι επιχείρημα β).

β. Επιπλέον μια δημιουργία σεισμού με επίκεντρο τον Γολγοθά των Ιεροσολύμων που θα είχε παγκόσμια εμβέλεια μέχρι και την παγανιστική «ζούγκλα του Αμαζονίου», θα έπρεπε να ήτο τόσων πολλών βαθμών της κλίμακας ρίχτερ, που περισσότερο ζημιά σε ανθρώπινες ζωές θα έπραττε παρά θα οδηγούσε την ανθρωπότητα να εννοήσει το μήνυμα της αναστάσεως του Ιησού που ήταν μήνυμα ζωής και όχι παγκόσμιας καταστροφής. Ακόμη είναι σίγουρο πως οι παρευρισκόμενοι εις τον χώρο του Γολγοθά και των Ιεροσολύμων, πιθανώς και του Ισραήλ θα είχαν πεθάνει αυτοστιγμεί από την ένταση μη δυνάμενοι να μεταφέρουν σε τρίτους το μήνυμα «Ἀληθῶς Θεοῦ υἱὸς ἦν οὗτος.», ενώ ο Ιησούς θα ευρίσκονταν εις την δεινή κατάσταση με τις σοφιστείες του Γ. Τσαγκρινού να μην έχει στην διάθεσή Του μαθητές ζώντες εις τους οποίους να φανερωθεί μετά την ανάστασή Του για να τον δεχτούν ως νικητή του θανάτου και η εντολή Του για την διδαχή του ευαγγελίου (8) ενδεχομένως να μην είχε πλέον κανένα ζώντα αποδέκτη που να γνωρίζει ότι σταυρώθηκε, πέθανε και αναστήθηκε. (9) Άλλη υπόθεση που θα επιθυμούσε τον Χριστό να εμφανίζεται σε τρίτους, ως εκείνη που διατυπώνει ο Πορφύριος είναι απορριπτέα (βλ. επιχείρημα γ). Ενδεχομένως όμως ο Θεός να μπορούσε να δημιουργήσει σεισμό αισθητό, αλλά μικρό σε όλο τον κόσμο, χωρίς την αναγκαστική χρήση ενός και μοναδικού «ισχυρού» επικέντρου. Όμως η δημιουργία ελαφρού σεισμού δεν είναι άξια καταγραφής για κανένα λαό (βλ. επιχείρημα α.) με συνέπεια να είναι άχρηστος για τους μετέπειτα μελετητές που αναζητούν ως ελέχθη ένα παγκόσμιο καταγραμμένα και άρα δυνατό σεισμό, όσο και για τους τότε που δεν είχαν οπτική επαφή με την σταύρωση (πρβλ. επιχείρημα α)

Βάση του α. και του β. η ειρωνεία προς τον σεισμό του Γολγοθά («ήταν τοπικής χρήσης») είναι άνευ λογικής σημασίας και ενδεικτική της αλαζονείας των άθεων αρνητών και των λοιπών πολέμιων της Ορθόδοξης πίστης τυφλωμένων από τα είδωλα νεοπαγανιστών. Η ήδη προ 2000 ετών οδός του Ιησού Χριστού και των μαθητών έχει αποδειχθεί η εγκυροτέρα πέρα πάσης αμφιβολίας εφόσον δια στόματος Δ. Ιατρόπουλου δηλώνεται πως οι Χριστιανοί αποτελούν «μόνο το 1/6» (10) του πλανήτη. Μακάρι αυτός ο αριθμός στην δική του φαντασία μοιάζει μικρός ή ασήμαντος, πέρα του ότι φαντάζει επίπλαστος.

γ. Η δε εμφάνιση του Ιησού «σε όλο τον πλανήτη» είναι και αυτή απορριπτέα για δύο λόγους. 1ον διότι η ανάσταση του Ιησού έγκειται εις την αναβίωση του νεκρού ανθρώπινου σαρκικού σώματος που έχει συγκεκριμένες διαστάσεις και όχι εις την εμφάνιση πελωρίων διαστάσεων οπτικών φαινόμενων εις τον αέρα ή εις το διάστημα. 2ον διότι η σαρκική εμφάνιση σε τρίτους όπως π.χ. στην «ζούγκλα του Αμαζονίου», οι οποίοι δεν είχαν δει την σταύρωση και την ανάστασή του, δεν θα οδηγούσε αυτούς εις το να δεχτούν ένα νεκρό αναστημένο εφόσον δεν Τον γνώριζαν καθόλου και δεν είχαν δει τον θάνατό Του στα Ιεροσόλυμα, αλλά κάποιον που γι’ αυτούς πάντοτε ζούσε και που παρίστανε τον αναστημένο από τους νεκρούς. Κάτι τέτοιο, δηλαδή οι υπαινιγμοί «ενός φαντασμένου» κατ’ αυτούς που δεν αποδεικνύονται από πουθενά δεν θα οδηγούσαν σε καμιά καταγραφή αυτής του της μαρτυρίας, εν αντιθέσει με το ότι συνέβηκε από τους Ευαγγελιστές (11).

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ο Όνος και η Καβάλα

Εφόσον οι νεοπαγανιστές πάντοτε «κοντράρονται» μεταξύ τους για τις πιο «σοφές ερμηνείες» της Αγίας Γραφής, ώστε αυτές να εξυπηρετούν τις αιρέσεις τις δικές τους παρά την σωτηρία των συνανθρώπων τους, χλευάζοντας παράλληλα τις «αντιφάσεις» των Ευαγγελίων, και επειδή εδώ η «κόντρα» ανάγεται εις τον προβληματισμό της καβάλας του όνου από Ιησού δια μέσω της διατύπωσης: Όνος = Φιλοσοφία VS Όνος = Σεθ

1ον Μέγας και Άγιος Βασίλειος, για τους Ειδωλολάτρες «...εμείς δεν έχουμε ανάγκη να ξετινάξουμε τις θεωρίες τους. Αρκούν οι ίδιοι να ανατρέπουν ο ένας τον άλλο. »

2ον Βίντεο: Μέγεθος: 17 Kb - Διάρκεια: 2΄΄. Μην ξεχνάτε... μην καβαλάμε όλοι το καλάμι τελικά (Πηγή: Δ. Ιατρόπουλος Τηλεοπτικός Σταθμός Alter, εκπομπή οι Πύλες του Ανεξήγητου, Σάββατο 06/05/2006)

Σημείωση: Αυτή η φιλοσοφικο-θρησκευτική «κόντρα» για τον Όνο μεταξύ τους, πράχθηκε λίγο μετά την ηθική βράβευση του Β. Μισύρη από την πέννα του Γ. Τσαγκρινού στο περιοδικό Ιχώρ «Θερμά συγχαρητήρια και ακόμη ψηλότερα» (12) για την εκλογή του ως νέου προέδρου της Πανελλήνιας Ένωσης Ελλήνων Λογοτεχνών, όπου ο Β. Μισύρης χαρακτηρίζεται ως «μελετητής του Μεσαίωνα» και όχι «Ιστορικός - Βυζαντινολόγος» ως παρουσιάστηκε την εκπομπή του Alter, οι Πύλες του Ανεξήγητου, το Σάββατο 9 Απριλίου 2005. Τυχαίο ή κοινή μέθοδος ανάμεσα σε «γνωστούς»;

Η λογική και η απληστία της αρνήσεως.

Η συνεχιζόμενη με πείσμα άρνηση δια μέσω της χρήσης του «αξιώματος» των αρνητών «γιατί εκείνο και όχι το άλλο;» ή «γιατί εδώ και όχι εκεί; » είναι αναπόδεικτη πίστη και δεν αποτελεί καμία ένδειξη ή απόδειξη ανώτερη ευφυΐας ή λογικής. Για να στηριχθεί περισσότερο αυτός ο συλλογισμός θα γίνει χρήση της απλής πραγματικότητας. Αν δηλαδή στην θέση του Ιησού Χριστού κανείς θέσει ένα θνητό όπως π.χ. ένας μουσικό ή έναν αθλητή, η χρήση της «λογικής» από τους αρνητές έγκειται εις την πιθανή χρήση των εξής ενδεικτικών πλην υποθετικών ερωτήσεων:

α. «Γιατί εκείνος ο αθλητής πήδηξε στο άλμα εις ύψος μόνο 20.50μ και όχι 21.50 ή 40.45;»

β. «Γιατί αυτός ο παγκόσμιος πρωταθλητής γεννήθηκε στην Γερμανία και όχι στην Ελλάδα;»

γ. «Γιατί αυτός ο μουσικός έπαιξε Μότσαρτ και δεν έπαιξε καθόλου Μπαχ;»

δ. «Γιατί εκείνος ο μουσικός έγραψε 42 συμφωνίες και όχι 124;»

ε. «Γιατί αυτός ο μουσικός έδωσε συναυλία το έτος 1967 και όχι το 2564;» κ.ο.κ.

Με βεβαιότητα οι αρνητές δεν επιλέγουν να κρίνουν αν το άλμα του λεγομένου αθλητή ήταν εντυπωσιακό, αν ο μουσικός έπαιξε τέλεια Μότσαρτ, αν οι 42 συμφωνίες του ήταν υπέροχες αλλά άπληστα και άδικα επιθυμούν κάτι διαφορετικό ή κάτι πολύ περισσότερο. Ανάλογα τον συγκεκριμένο βίο του Ιησού δεν τον δέχονται αλλά προτείνουν κάποιον άλλο ή κάποιον πιο «φουσκωμένο» σε κατορθώματα μη μπορώντας να καλύψουν με τίποτα την απληστία της απιστίας τους. Βεβαίως όλα αυτά διατυπώνονται με το προαναφερθέν παραπλανητικό δόγμα «χρησιμοποιώ την λογική». Ορθότερη διατύπωση: ««χρησιμοποιώ» την απληστία και την άρνηση». Η αλλιώς η περιώνυμη φράση του Γ. Τσαγκρινού «Αν σκεφτούμε» διατυπώνεται ορθότερα ως «Αν αρνηθούμε»...

Σημειώσεις

1. Ο αριθμός από αυτές τις σημειώσεις της Βίβλου που είναι γνωστές από την πρώιμη Χριστιανική γραμματεία είναι τεράστιος -πάνω από 36.000 σημειώσεις είναι γνωστές πριν από την Σύνοδο της Νίκαιας το 325 μ.Χ. (McDowell, σελ. 52). Ο Sir David Dalrymple κάποτε ρώτησε τον εαυτό του μια ερώτηση: «Ας υποθέσουμε ότι η Καινή Διαθήκη καταστρέφονταν, και κάθε αντίγραφο της είχε χαθεί κατά το τέλος του 3ου αιώνα, θα μπορούσε να ανασυντεθεί από τα συγγράμματα των Πατέρων του Β΄ και Γ΄ αιώνα;». Η απάντησή του; «... καθώς κατέχω όλα τα υπάρχοντα έργα των Πατέρων του 2ου και 3ου αιώνα, ξεκίνησα το ψάξιμο, και μέχρι σήμερα βρήκα ολάκερη την Καινή Διαθήκη, εκτός από 11 στίχους» (McDowell, Josh, EVIDENCE THAT DEMANDS A VERDICT, Vol. I (San Bernardino, CA: Here's Life, 1972), σσ. 50-51)

2. Ζαχαρίας, Κεφ. Θ΄ «9 Χαῖρε σφόδρα, θύγατερ Σιών· κήρυσσε, θύγατερ Ἱερουσαλήμ· ἰδοὺ ὁ βασιλεὺς σου ἔρχεταί σοι, δίκαιος καὶ σῴζων αὐτός, πραυ±ς καὶ ἐπιβεβηκὼς ἐπὶ ὑποζύγιον καὶ πῶλον νέον.»

3. «Γιατί δεν ανατρέπει τους φυσικούς νόμους και πεθαίνουνε αθώα παιδιά, όταν συμβαίνουνε σεισμοί, λοιμοί, καταποντισμοί. Τότε ο Θεός γιατί δεν παρεμβαίνει να ανατρέψει την φυσική τάξη. Γιατί αφήνει αθώα θύματα χωρίς αμαρτίες;» (Πηγή: Α. Βέλλιος, δημοσιογράφος, Τηλεοπτικός Σταθμός Alter, Κεντρικό Δελτίο ειδήσεων, 13/03/2006, σχόλια εδώ)

4. «χρησιμοποιώ την λογική» (Πηγή: ό.π.)

5. Κατά Ματθαίον, Κεφ. Κα΄ «23 Καὶ ἐλθόντι αὐτῷ εἰς τὸ ἱερὸν προσῆλθον αὐτῷ διδάσκοντι οἱ ἀρχιερεῖς καὶ οἱ πρεσβύτεροι τοῦ λαοῦ λέγοντες· Ἐν ποίᾳ ἐξουσίᾳ ταῦτα ποιεῖς; καὶ τίς σοι ἔδωκεν τὴν ἐξουσίαν ταύτην; 24 ἀποκριθεὶς δὲ ὁ Ἰησοῦς εἶπεν αὐτοῖς· Ἐρωτήσω ὑμᾶς κἀγὼ λόγον ἕνα, ὃν ἐὰν εἴπητέ μοι, κἀγὼ ὑμῖν ἐρῶ ἐν ποίᾳ ἐξουσίᾳ ταῦτα ποιῶ. 25 τὸ βάπτισμα τὸ Ἰωάννου πόθεν ἦν, ἐξ οὐρανοῦ ἢ ἐξ ἀνθρώπων; οἱ δὲ διελογίζοντο παρ' ἑαυτοῖς λέγοντες· Ἐὰν εἴπωμεν, ἐξ οὐρανοῦ, ἐρεῖ ἡμῖν, διατὶ οὖν οὐκ ἐπιστεύσατε αὐτῷ· 26 ἐὰν δὲ εἴπωμεν, ἐξ ἀνθρώπων, φοβούμεθα τὸν ὄχλον, πάντες γὰρ ἔχουσι τὸν Ἰωάννην ὡς προφήτην. 27 καὶ ἀποκριθέντες τῷ Ἰησοῦ εἶπον· Οὐκ οἴδαμεν.»

6. Κατά Ματθαίον, Κεφ. Ιβ΄ «37 ἐκ γὰρ τῶν λόγων σου δικαιωθήσῃ, καὶ ἐκ τῶν λόγων σου καταδικασθήσῃ. 38 Τότε ἀπεκρίθησάν τινες τῶν γραμματέων καὶ Φαρισαίων λέγοντες· Διδάσκαλε, θέλομεν ἀπὸ σοῦ σημεῖον ἰδεῖν», Κεφ. Ιστ΄ «Καὶ προσελθόντες οἱ Φαρισαῖοι καὶ Σαδδουκαῖοι πειράζοντες ἐπηρώτησαν αὐτὸν σημεῖον ἐκ τοῦ οὐρανοῦ ἐπιδεῖξαι αὐτοῖς.»

7. Κυριότερες ποικιλίες: Όνος του Πουατού, Κυπριακός, Συριακός, Περσικός, Αφρικανός (Αιγυπτίων -Μαροκινών). «Πλην της μυϊκής του δυνάμεως, χρησιμοποιούνταν το γάλα της όνου για καλλυντικό του δέρματος. Η Ποππαία διατηρούσε στην Ρώμη 500 θηλυκούς όνους, των οποίων το γάλα χρησιμοποιούσε για λουτρά. Αλλά και ως έδεσμα χρησίμευε ο όνος ακόμη και για τους πλούσιους· οι Πέρσες έτρωγαν τον όνο «ὅλον ὀπτὸν ἐν καμίνῳ» (Ηροδότ. Α΄133), στην Αττική δε τα «μεμνόνεια» (=όνεια κρέατα) πωλούνταν σε φερώνυμη αγορά, χρησιμοποιούμενα ως φιλέτα και ως κιμάς, δι ου κατασκευάζονταν είδος κεφτέδων μετά μυρωδικών (ὄνεια ματτύαι). Η βρώση του όνου μνημονεύεται και στην Ρώμη κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους μεταγενέστερα και στην λοιπή δύση (Σιλεσία). Πλην του ελληνορωμαϊκού κόσμου ευρεία χρήση είχε ο όνος και στους Ιουδαίους, ως φαίνεται από την μνεία του κατά την θυσία του Αβραάμ, την φυγή της Αγίας οικογένειας στην Αίγυπτο, την είσοδο του Ιησού στα Ιεροσόλυμα κ.τ.λ. εκ χωρίων του Δευτορονομίου συνάγεται και η εν το άροτρο ζεύξης αυτού. Κατά την αρχαιότητα επί όνου εγένετο η διαπόμπευσης των μοιχαλίδων (αποκαλούμενων στην Κύμη «ὀνοβατίδων»). Ανάλογη διαπόμπευση γίνονταν και από τους Βυζαντινούς και νεώτερους («γαιδουρογύρισμα» Σκύρκου κ.τ.λ., απ’ όπου οι παροιμιώδεις φράσεις: «τον βάλανε στο γαϊδούρι» επί υβρισθέντος, «τον καβαλίκεψε τον γάιδαρο» επί χρεοκοπίας κ.τ.λ.» (Πηγή: Δ. Ν Παπαγιαννόπουλος, Καθηγητής των Φυσικών Επιστημών & Παππάς .Ν.Π. φιλόλογος, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Ν΄, σελ. 911)

8. Κατά Μάρκον, Κεφ. Ιστ΄ «15 καὶ εἶπεν αὐτοῖς· Πορευθέντες εἰς τὸν κόσμον ἅπαντα κηρύξατε τὸ εὐαγγέλιον πάσῃ τῇ κτίσει. 16 ὁ πιστεύσας καὶ βαπτισθεὶς σωθήσεται, ὁ δὲ ἀπιστήσας κατακριθήσεται· ».

9. Ενδεχομένως εδώ ίσως κάποιος ακολουθήσει και πάλι την μέθοδο των αρνητών «γιατί εκείνο και όχι το άλλο;» θέλοντας τον Χριστό να προστατεύει τους μαθητές από τον μεγάλο σεισμό που ο ίδιος θα είχε δημιουργήσει ή να προστατεύει και τα κτίσματα ώστε κανείς να μην ζημιώνεται κ.ο.κ. Όμως αυτό δεν αποτελεί κάποια χρήση της λογικής, όπως υπαινίσσονται οι αρνητές, απέναντι της Ευαγγελικής διήγησης αλλά εκ νέου πεισματική άρνηση εις τους διαφόρους συλλογισμούς του αντίλογου. Άρνηση η οποία μπορεί να οδηγεί κανείς επ’ άπειρον ακριβώς επειδή το βάρος αποδίδεται εις την συνεχόμενη χρήση της (πίστη) και όχι ένεκα κάποιας ανώτερης «ευφυΐας» ή «χρήση λογικής». Ουσιαστικά δηλαδή η συνεχιζόμενη επ’ άπειρον πρόφαση του «γιατί εκείνο και όχι το άλλο;» δίδει αξία σε αυτή την ενότητα έναντί της, παρά ισχυροποιεί τις θέσεις του προφασιζόμενου την χρήση της όποιας «λογικής».

10. Βίντεο. Μέγεθος: 45Kb - Διάρκεια: 14΄΄ : -Αυτή είναι η ταμπακέρα (Δ. Ιατρόπουλος)

-Ποιος ευαγγελιστής έγραψε τα Ευαγγέλια; (Γεώργιος Τσαγκρινός, Φυσικός Διευθυντής περιοδικού Ιχώρ)

-Η ταμπακέρα είναι αυτή Κώστα. Είναι πολύ σοβαρά τα πράγματα. Υπάρχει μια εξαπάτηση 2500 ετών! Υπάρχει μια εξαπάτηση του 1/6 (αναφέρεται στον παγκόσμιο πληθυσμό που είναι Χριστιανοί, κατά την δική του πάντοτε άποψη) (Πηγή: Τηλεοπτικός Σταθμός Alter, εκπομπή οι Πύλες του Ανεξήγητου, 06/05/2006) (βλέπε εδώ)

11. Κατά Ιωάννη, Κεφ. Κ΄ «27 εἶτα λέγει τῷ Θωμᾷ· Φέρε τὸν δάκτυλόν σου ὧδε καὶ ἴδε τὰς χεῖράς μου, καὶ φέρε τὴν χεῖρά σου καὶ βάλε εἰς τὴν πλευράν μου, καὶ μὴ γίνου ἄπιστος, ἀλλὰ πιστός. 28 καὶ ἀπεκρίθη Θωμᾶς καὶ εἶπεν αὐτῷ· Ὁ Κύριός μου καὶ ὁ Θεός μου.»

12. Περιοδικό Ιχώρ, τεύχος 63-64, Δεκέμβριος - Ιανουάριος 2006, σελ. 75

ΠΗΓΕΣ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑΣ

1. Μια Ιστορία Αγάπης, Βλάσης Ρασσιάς, Εκδόσεις Ανοιχτή Πόλη

2. McDowell, Josh, EVIDENCE THAT DEMANDS A VERDICT, Vol. I (San Bernardino, CA: Here's Life, 1972)

2. Alter, εκπομπή οι Πύλες του Ανεξήγητου, Σάββατο 09/04/2005, Σάββατο 06/05/2006, Κεντρικό Δελτίο ειδήσεων, 13/03/2006

01. C. Katsimbinis: “The uncovering of the eastern side of the hill of Calvary and its base. New lay out of the area of the Canons Refectory by the Greek Orthodox Patriarchate”, Liber Annus 27,1977

03. Κ. Καλοκύρης: ΤΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΦΩΤΟΣ, University Studio Press, 1999.

04. V. Corbo: IL SANTO SEPOLCRO DI GERUSALEMME, STUDIUM BIBLICUM FRANCISCANUM, 3 τόμοι, Jerusalem 1981.

07. P. Walker: “HOLY CITY, HOLY PLACES?", CHRISTIAN ATTITUDES TO JERUSALEM AND TO HOLY LAND IN THE FOURTH CENTURY (Oxford Early Christian Studies), Oxford 1990.

08. E. Joan Taylor: “Golgotha: A reconsideration of the evidence for the sites of Jesus' Crucifixion and Burial”, New Testament Studies 44, 1988

09. J. Wilkinson: “The Tomb of Christ. An Outline of its Structural History”, Levant 4, 1972

11. G. Lavas-Th. Mitropoulos: “Golgothas Jerusalem. Die Aufdeckung der Kewzigungs stelle Christi”, Πρακτικά του 12^ου Διεθνούς Συνεδρίου Χριστιανικής Αρχαιολογίας, Bonn 1991. Εκδ. Munster, 1995, τ. ΙΙ

12. G.P. Lavas: “The Rock of Calvary. Uncovering Christ's Crucifixion Site”, στο: The Real and Ideal Jerusalem in Jewish, Christian and Islamic Art. Studies in honor of Bezalel Narkiss on the Occasion of his Seventieth Bird day (=Jewish Art 23/24, 1997/98, Jerusalem 1998).

13. J. Kruger: DIE GRABESKIRCHE ZU JERUSALEM , GESCHICHTE - GESTADT -BEDEUTUNG - SCHNELL + STEINER, REGENSBURG 2000.

Ο ΓΟΛΓΟΘΑΣ, Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ

& Η ΠΙΝΑΚΙΔΑ Ι.Ν.Β.Ι. (ΙΝΒΙ)

1.

2.

(Τρύφωνας Ολύμπιος, Υ.Σ.Ε.Ε.)

(Βασίλης Μισύρης, Τηλεοπτικός Σταθμός Alter, Σάββατο 09/04/2005)

(Γεώργιος Τσαγκρινός, Τηλεοπτικός Σταθμός Alter, Σάββατο 06/05/2006)

3.

4.