ΕΛΛΗΝΙΚΗ, ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ & ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Η σελίδα αυτή είναι ακόμη μία από εκείνες εις τις οποίες γίνεται προσπάθεια προβολής του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους, της Ρωμανίας ή Βυζαντίου. Η πολιτισμική περιχαράκωση και συρρίκνωση του νεοελληνικού κράτους, γίνεται εμφανέστερη στην σύγχρονη εποχή, όπου οι διαφωτιστικές πλάνες περί «σκοταδιστικού» Βυζαντίου πέφτουν στο κενό, έπειτα από αιώνες τεντιμποϊσμού, πριν και κατά την διάρκειας δημιουργίας της νέας κρατικής πατρίδας των νεοελλήνων. Γίνεται ακόμη πιο εμφανέστερη, όταν έρχεται σε σύγκριση με την πολιτισμική διαστολή των κατοίκων του κράτους των «Σκοπίων», οι οποίοι ζητούν μονοπωλιακά μερίσματα εις την ιστορία της  αρχαίας Μακεδονίας, την στιγμή που το νεοελληνικό κράτος δεν έχει ούτε μια ελάχιστη εθνική εορτή αφιερωμένη εις τους Βυζαντινούς χρόνους ή σε εκείνους τους αρχαίους. Είναι αλήθεια από εκείνες «τις απίστευτες και όμως αληθινές» της διαφωτιστικής υπερήφανης εθνικιστικής μικρότητας.

Ένας αξιοθαύμαστος και εκπληκτικός ναός ήρθε στο φως με τις ανασκαφές του 1930, που ονομάζονταν «Μαρτύριο» (από το μαρτύριο της Σελεύκειας) και ήταν πιθανότατα η Μητρόπολη της Αντιόχειας, πλήρης ψηφιδωτών και με θέματα από το ζωικό βασίλειο,. (Ch. Kondoleon)

Αριστερά:  Αυτόματες Πύλες του Ναού του Ήρωνος. Μελέτη: Δ. Καλλογερόπουλος. Κατασκευή: Δ. Καλλογερόπουλος - Β. Νικολής, Π. Βασιλειάδης. Τεχνικό Μουσείο Θεσσαλονίκης (Πηγή Φώτο: Περιοδικό «Corpus, Αρχαιολογία - Ιστορία Πολιτισμών», τεύχος 40, άρθρο «Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, Δήμος Αθηναίων, Τεχνόπολις, 4 Απριλίου - 30 Ιουνίου 2002, σελίδα 84)

Δεξιά: Τα μέρη του δωρικού ναού (Αφαία Αιγίνης). (Πηγή Φώτο: Περιοδικό Αρχαιολογίας - Ιστορίας των Πολιτισμών «Corpus», τεύχος 47, άρθρο «Δεσποτικό, η ανακάλυψη ενός Ιερού με πανελλήνια ακτινοβολία στο μικρό νησί των Κυκλάδων», Γιάννος Κουράγιος - Σοφία Λετοράτου - Bryan Burns, σελίδα 49)

ΑΝΤΙΣΕΙΣΜΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Ι. ΧΡΟΝΑΙΟΣ

B. Eng. Τεχνολογία Υλικών και Φυσική

B. Eng. Πολιτικός Μηχανικός, M.Sc. Θεωρητική Χημεία

Η Αγία Σοφία όπως την έχει απεικονίσει με τη χρήση υπολογιστών ομάδα του Πανεπιστημίου Princeton των ΗΠΑ. (Πηγή: Περιοδικό Περισκόπιο της Επιστήμης, τεύχος 303, σελίδα 49 & http://www.princeton.edu/~asce/const_95/ayasofya.html)

Στην πιο σεισμογενή περιοχή της Ευρώπης, από την εποχή του Μινωικού πολιτισμού μέχρι την πτώση της Κωνσταντινούπολης, κατασκευάστηκαν μεγαλειώδη κτήρια, πολλά από τα οποία άντεξαν τη φθορά του χρόνου και των πολυάριθμων σεισμικών δονήσεων. Νέες μελέτες προσπαθούν να αποκρυπτογραφήσουν τα αντισεισμικά χαρακτηριστικά που κατέστησαν αυτές τις κατασκευές διαχρονικές. Όμως το ερώτημα που γεννάται είναι αν αυτές οι κατασκευές βασίστηκαν στον εμπειρικό σχεδιασμό και την τύχη, ή αν ήταν αποτέλεσμα βαθύτερης γνώσης των Αρχαίων Ελλήνων και Βυζαντινών μηχανικών, χιλιάδες χρόνια πριν από τη δημιουργία της σύγχρονης αντισεισμικής τεχνολογίας.

Αριστερά:  Φωτογραφία από τις ανασκαφές στο Ακρωτήρι της Θήρας.  (Πηγή: Περιοδικό Περισκόπιο της Επιστήμης, τεύχος 303, σελίδα 50)

Δεξιά: Τοιχογραφία στο Ακρωτήρι της Θήρας με Θαυμαστά χρώματα και λεπτομερείς αναπαραστάσεις πλοίων.  (Πηγή: Περιοδικό Περισκόπιο της Επιστήμης, τεύχος 303, σελίδα 50)

Η τελειότητα των αρχαίων ελληνικών και βυζαντινών κατασκευών, οι οποίες αψηφούν τον χρόνο χαρακτηρίζεται από την ικανότητα τους να αντιστέκονται στους πολυάριθμους σεισμούς της ιδιαίτερα σεισμικής περιοχής όπου δομήθηκαν. Πρέπει να σημειωθεί ότι, σύμφωνα με τα σύγχρονα στοιχεία, στην Ελλάδα απελευθερώνεται περίπου η μισή σεισμική ενέργεια της Ευρώπης. Πώς όμως κατόρθωσαν οι Αρχαίοι να προστατεύσουν τα κτίρια τους, τα οποία ήταν κατασκευασμένα από υλικά περιορισμένων μηχανικών προδιαγραφών, από το καταστρεπτικό μένος του Εγκέλαδου; Η αρχαιολογική σκαπάνη και μελέτη έχει αποκαλύψει ότι σε αρκετές αρχαίες κατασκευές ο φέρων οργανισμός είχε ενισχυθεί με δομικά στοιχεία που τις κατέστησαν αντισεισμικές. Συγκεκριμένα, στο Ακρωτήρι της Θήρας πρόσφατες ανασκαφές αποκάλυψαν διώροφα και τριώροφα κτήρια όπου η λιθοδομή είχε ενισχυθεί με ξύλινες κατασκευές πολύπλοκης γεωμετρίας, ενώ στον Παρθενώνα (438 π.Χ.) οι μαρμάρινες κολώνες ήταν ενισχυμένες με μεταλλικές δοκούς σχήματος Ι. Αυτά τα παραδείγματα αντικατοπτρίζουν τη σχεδιαστική αντίληψη και γνώση των αρχαίων, χιλιάδες χρόνια πριν από την ανάπτυξη της σύγχρονης αντισεισμικής τεχνολογίας και την έλευση των σημερινών υλικών υψηλής αντοχής. Η σε βάθος ανάλυση των αρχαίων κατασκευών μπορεί να προσφέρει σχεδιαστικές λύσεις για την κατασκευή των νέων κτηρίων, αλλά και για τη συντήρηση των ιστορικών.

ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ

Τα τεχνολογικά έργα των αρχαίων Ελλήνων δεν έχουν προβληθεί στον βαθμό που έχουν προβληθεί τα επιστημονικά και καλλιτεχνικά τους επιτεύγματα, παρά το γεγονός ότι οι τεχνολογικές επινοήσεις τους είναι αξιοθαύμαστες και σημαντικές. Η απαρίθμηση και επεξήγηση της λειτουργίας όλων των αρχαίων ελληνικών και βυζαντινών επιτευγμάτων απαιτεί αρκετές σελίδες και είναι πέρα από τους σκοπούς αυτού του άρθρου. Γι’ αυτό τον λόγο θα αναφερθούν μερικά μόνο παραδείγματα ώστε να προβληθούν οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι της αρχαίας και βυζαντινής τεχνολογίας και να τονιστούν μερικοί σημαντικοί σταθμοί της.

Ο γνωστότερος ίσως αρχαίος εφευρέτης και μηχανικός της αρχαιότητας ήταν ο Αρχιμήδης (287-212 π.Χ.) ο οποίος λέγεται ότι κατόρθωσε με την εφαρμογή ηλιακών κατόπτρων να πυρπολήσει μέρος του Ρωμαϊκού στόλου που πολιορκούσε τις Συρακούσες. Γύρω στο 80 π.Χ. κατασκευάστηκε ο μηχανισμός των Αντικυθήρων που ακόμα και σήμερα προκαλεί θαυμασμό με την πολυπλοκότητα και την ακρίβεια των γραναζιών του. Πρέπει να σημειωθεί ότι υπάρχουν διάφορες θεωρίες για τη χρήση του εν λόγω μηχανισμού και για τον εφευρέτη του, δεν υπάρχει όμως αμφιβολία ότι πρόκειται για ένα θαύμα των αρχαίων μηχανικών που κατόρθωσαν να κατασκευάσουν κάτι εξαιρετικά πολύπλοκο με τα περιορισμένα, κατά τη σημερινή αντίληψη, μέσα της εποχής τους. Εκτός από τον Αρχιμήδη, διακριθέντες μηχανικοί και εφευρέτες της αρχαιότητας θεωρούνται ο Κτησίβιος, ο Φίλων ο Βυζαντινός και ο Ηρών ο Αλεξανδρινός. Πρωτοποριακή ανακάλυψη ήταν και ο ατμολέβητας (100 μ.Χ.) περίπου 17 αιώνες πριν από τη Βιομηχανική Επανάσταση!

Αριστερά: Το ηλικίας 2000 ετών μπρούτζινο κομμάτι περιείχε πολλά γρανάζια, τα οποία μπορούσαν, μεταξύ άλλων, να υπολογίσουν την επόμενη έκλειψη ηλίου. (Πηγή: Περιοδικό Science Illustrated, τεύχος 28, σελ. 26)

Δεξιά: Πολλά από τα γρανάζια υπολόγιζαν τις τροχιές του Ηλίου και της Σελήνης... Σύμφωνα με τις αναφορές της εποχής, φαίνεται πως ο Αρχιμήδης (287-212 π.Χ.) (1) είχε κατασκευάσει ένα παρόμοιο μηχανισμό, και είναι πιθανό ο μηχανισμός του Αρχιμήδη να ήταν ένας πρόδρομος εκείνου των Αντικυθήρων. Οι αρχαιολόγοι είναι πεπεισμένοι ότι υπήρχαν και άλλοι μηχανισμοί. Ωστόσο, ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι ο μοναδικός που έχει βρεθεί. Ίσως κάποιοι από αυτούς τους μηχανισμούς να καταστράφηκαν από κάποιους που ήθελαν να χρησιμοποιήσουν το μέταλλό τους (2), δεδομένου ότι ο μπρούτζος ήταν ένα πολύτιμο υλικό για την εποχή. (Πηγή: Περιοδικό Science Illustrated, τεύχος 28, σσ. 29 & 31)

Η Βυζαντινή αυτοκρατορία θεωρείται από πολλούς ως ο συνεχιστής της αρχαίας ελληνικής τεχνολογικής παράδοσης στην τεχνολογία και τη μηχανική και ένας φάρος πολιτισμού στα σκοτεινά χρόνια του Μεσαίωνα. Η τεχνολογία δίδει το στρατιωτικό πλεονέκτημα και δεν είναι ίσως τυχαίο ότι οι Βυζαντινοί κατόρθωσαν να κυριαρχήσουν για αιώνες στη θάλασσα κάνοντας χρήση του υγρού πυρός. Συγκεκριμένα, οι Βυζαντινοί δρόμωνες εκτόξευαν το υγρό πυρ, του οποίου η σύσταση ήταν απόρρητη και μέχρι σήμερα παραμένει άγνωστη, μέσω ειδικών σωλήνων στην πλώρη τους για την καύση των αντίπαλων πλοίων. Αξιοσημείωτα, αν και με πιο περιορισμένη εφαρμογή, ήταν και τα μηχανικά ζώα τα οποία υπήρχαν στην αίθουσα εθιμοτυπίας του βυζαντινού παλατιού (830 μ.Χ.) και τα οποία πιθανότατα σχετίζονται με τις εργασίες του Ήρωνα του Αλεξανδρινού.

ΑΡΧΑΙΑ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ

Τα τεχνολογικά επιτεύγματα στην Αρχαία Ελλάδα είναι αδιαμφισβήτητα. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς τον μηχανισμό των Αντικυθήρων. Στον τομέα της ναυπηγικής, οι Αρχαίοι Έλληνες έδιναν ιδιαίτερη σημασία, καθώς μέσω των πλοίων κατόρθωναν να επικοινωνήσουν με τους λαούς της Μεσογείου και της Μαύρης θάλασσας, επεκτείνοντας έτσι τους εμπορικούς και πολιτιστικούς τους δεσμούς. Η σύνδεση της τεχνολογίας της ναυπηγικής και της οικοδομικής είναι καταγεγραμμένη και στα αρχαία κείμενα. Ανατρέχοντας στην Οδύσσεια και στον πολιτισμό των μυθικών Κυκλώπων, οι οποίοι δεν γνώριζαν ναυπηγική, ο Όμηρος σχολιάζει ότι αν οι Κύκλωπες είχαν πλοία, τα σπίτια τους θα ήταν καλοκτισμένα. Αιώνες πριν από τον Τρωικό πόλεμο, τα μινωικά πλοία κυριαρχούσαν στο Αιγαίο καθιστώντας τους Μινωίτες τους κυριότερους θαλασσινούς και εξερευνητές της εποχής τους. Από τις ανασκαφές του Evans στην Κνωσό μέχρι τις πιο πρόσφατες ανασκαφές το 1972 στο Ακρωτήρι της Θήρας, αποκαλύφθηκαν σημαντικά στοιχεία για τα μινωικά και κυκλαδικά πλοία. Οι έρευνες του Evans στην Κνωσό οδήγησαν στην ανακάλυψη λίθων πάνω στους οποίους είχαν χαραχθεί οι φιγούρες πλοίων. Από αυτούς τους λίθους μόνο ελάχιστες πληροφορίες μπόρεσαν να εξαχθούν. Στον αντίποδα, στο Ακρωτήρι της Θήρας, οι ανασκαφές του καθηγητή Μαρινάτου έφεραν στο φως σημαντικά στοιχεία. Ο καλοδιατηρημένος οικισμός του Ακρωτηρίου είχε καλυφθεί από ηφαιστειακή τέφρα, αποτέλεσμα της έκρηξης του ηφαιστείου το 1628 π.Χ. (σύμφωνα με εκτιμήσεις). Το «Δυτικό Σπίτι» του οικισμού περιλαμβάνει μία σειρά πολύχρωμων τοιχογραφιών οι οποίες αναπαριστούν επτά πλοία της περιόδου. Οι περίτεχνες αυτές αναπαραστάσεις οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι Μινωίτες είχαν αναπτύξει σε εξαιρετικό βαθμό τη ναυπηγική τέχνη.

Αριστερά: Σχέδια της Αγίας Σοφίας στα οποία διακρίνεται η συμμετρία του κτηρίου.  (Πηγή: Περιοδικό Περισκόπιο της Επιστήμης, τεύχος 303, σελίδα 51)

Μέσο: Γα ερείπια στο Ακρωτήρι της Θήρας αποκαλύπτουν σημαντικά στοιχεία για τον Μινωικό πολιτισμό. (Πηγή: Περιοδικό Περισκόπιο της Επιστήμης, τεύχος 303, σελίδα 51)

Δεξιά: Η πρύμνη της τριήρους «Ολυμπιάς». (Πηγή: Περιοδικό Περισκόπιο της Επιστήμης, τεύχος 303, σελίδα 51)

Η ναυπηγική και η οικοδομική μπορούν να χαρακτηριστούν «συγκοινωνούντα δοχεία» όσον αφορά τη μεταφορά τεχνογνωσίας. Ο βασικός λόγος είναι ότι η χρήση του ξύλου ήταν απαραίτητη και στους δύο τομείς. Αν και ο πολιτισμός του Ακρωτηρίου «έσβησε» άδοξα λόγω της έκρηξης του ηφαιστείου, τα καλοδιατηρημένα κτήρια αποκαλύπτουν κάποια από τα μυστικά της κατασκευής τους. Πρόσφατες ανασκαφές οδήγησαν στην ανακάλυψη εξαιρετικά καλοκτισμένων διώροφων και τριώροφων κτηρίων που άντεξαν στην έντονη σεισμική δραστηριότητα της εποχής. Πρέπει να σημειωθεί ότι τα σπίτια της εποχής ήταν λιθόκτιστα. Οι πέτρες μπορούν να χαρακτηριστούν ως ψαθυρά υλικά, δηλαδή υλικά τα οποία χαρακτηρίζονται από την περιορισμένη αντοχή τους στην κάμψη και τον εφελκυσμό. Επομένως, η ταυτόχρονη άσκηση δύο ίσων και αντίθετων δυνάμεων σε ένα ψαθυρό υλικό μπορούν να το οδηγήσουν σε θραύση. Για την προστασία της λιθοδομής από τα σεισμικά φαινόμενα χρησιμοποιήθηκαν πολύπλοκες ξύλινες κατασκευές. Σύμφωνα με τους ειδικούς, οι ξύλινες κατασκευές για την αντισεισμική θωράκιση των αρχαίων κτηρίων πηγάζουν από την τεχνογνωσία και τους πειραματισμούς που είχαν υλοποιηθεί στη ναυπηγική. Πραγματοποιώντας ένα χρονικό άλμα περίπου μιας χιλιετίας από τα περίτεχνα μινωικά πλοία, θα διαπιστώσουμε ότι μεταξύ του 650 και του 610 π.Χ. ναυπηγείται η τριήρης από τον Κορίνθιο Αμεινοκλή. Οι αθηναϊκές τριήρεις κυριάρχησαν στο Αιγαίο και αποτέλεσαν το σύμβολο της ισχύος της Αρχαίας Αθήνας. Το 480 π.Χ. στη ναυμαχία της Σαλαμίνας οι τριήρεις απέδειξαν έμπρακτα την υπεροχή της ελληνικής ναυπηγικής και στρατηγικής, κατατροπώνοντας τον περσικό στόλο. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, οι τριήρεις ήταν σχεδιασμένες για ταχύτητα και ευελιξία. Τα κατασκευαστικά στοιχεία των σκαφών αυτών παρέμειναν διάσπαρτα στον χρόνο μέχρι τις συντονισμένες προσπάθειες ανακατασκευής που οδήγησαν στη ναυπήγηση της σύγχρονης τριήρους «Ολυμπιάς».

Αναφορές για τη σημασία της επιλογής του ξύλου υπάρχουν σε διάφορα αρχαία ελληνικά κείμενα μεταξύ των οποίων του Πλάτωνα, του Αριστοφάνη και του Θεοφράστου. Ιδιαίτερα σημαντικές είναι οι πληροφορίες που δίνει ο Θεόφραστος, ο οποίος περιγράφει με ακρίβεια την ξυλεία που χρησιμοποιείτο όχι μόνο στην αρχαία Ελλάδα αλλά και στη Φοινίκη και τη Συρία για την κατασκευή των επιμέρους στοιχείων των πλοίων της εποχής. Περιγράφει παράλληλα την ξυλεία που χρησιμοποιείτο στα σπίτια και στα πλοία, γεγονός που ενισχύει την άποψη ότι η ανάπτυξη της ναυπηγικής συνδέεται άρρηκτα με αυτήν της οικοδομικής.

ΑΡΧΑΙΕΣ ΞΥΛΙΝΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Το ξύλο είναι ένα από τα αρχαία δομικά υλικά που για αιώνες, σε διάφορες γεωγραφικές περιοχές, αποτέλεσε το πιο διαδεδομένο υλικό. Η κατεργασία της ξυλείας είναι εύκολη ακόμα και με εργαλεία χεριού και απαραίτητη για την αξιοποίηση της σε μια κατασκευή. Η μικρή πυκνότητα, η αντοχή, η εξαιρετική συμπεριφορά στις σεισμικές δονήσεις και το υψηλό μέτρο ελαστικότητας αποτελούν τα κυριότερα πλεονεκτήματα του ξύλου. Στα μειονεκτήματα του περιλαμβάνονται η ευαισθησία στις συνθήκες του περιβάλλοντος και το γεγονός ότι είναι ιδιαίτερα εύφλεκτο. Τα κείμενα του Θεοφράστου αποδεικνύουν ότι οι Αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν τις ιδιότητες και τις διαφορές των διαφόρων ειδών ξύλου. Συγκεκριμένα, ο Θεόφραστος αναφέρει ότι στην κατασκευή μερικών τριηρών είχε χρησιμοποιηθεί ξύλο πεύκου διότι δεν μπορούσαν να βρουν έλατο. Το πεύκο έχει μεγαλύτερη πυκνότητα από το έλατο, γεγονός που περιόριζε την ταχύτητα του σκάφους. Ο Θεόφραστος γνώριζε ότι στη Συρία και στη Φοινίκη οι τριήρεις ήταν κατασκευασμένες από κέδρο, επειδή το πεύκο ήταν επίσης δυσεύρετο. Η καρίνα των τριηρών κατασκευαζόταν από δρυ ώστε να είναι ανθεκτική καθώς οι τριήρεις σύρονταν συχνά στις ακτές. Παράλληλα συμπληρώνει ότι στα μικρότερα σκάφη χρησιμοποιούσαν οξιά για την καρίνα. Από τα σύγχρονα στοιχεία επιβεβαιώνονται οι καλύτερες μηχανικές ιδιότητες της δρυός και η χαμηλότερη πυκνότητα του ελάτου σε σχέση με το πεύκο. Επίσης, το ναυάγιο της Κυρήνειας στα ανοικτά της ομώνυμης πόλης της κατεχόμενης σήμερα Κύπρου, μαρτυρά ότι τα αρχαία εμπορικά πλοία της εποχής ήταν κατασκευασμένα κυρίως από πεύκο, οξιά και δρυ. Σύμφωνα με τα στοιχεία (μπρούτζινα νομίσματα και ραδιοχρονολόγηση) το εν λόγω ναυάγιο χρονολογείται στο 300 π.Χ., δηλαδή την εποχή περίπου του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ενώ το φορτίο που μετέφερε αποτελείτο από αμύγδαλα και αμφορείς με κρασί.

Η αχίλλειος πτέρνα των αρχαίων ελληνικών ναών ήταν ίσως οι οροφές. Δεν είναι τυχαίο ότι μόνο μέρη από οροφές έχουν βρεθεί. Πολλές οροφές ήταν κατασκευασμένες από ξύλινο σκελετό και ήταν καλυμμένες από κεραμίδια. Είναι γνωστό ότι τα κεραμίδια άρχισαν να παράγονται μαζικά στην Κόρινθο από τον 7ο π.Χ. αιώνα. Οι οροφές στηρίζονταν στους κίονες και συνδέονταν από κίονα σε κίονα με δοκούς. Σύμφωνα με στοιχεία του Πανεπιστημίου Richmond των ΗΠΑ, η μεγαλύτερη δοκός σε αρχαίο ναό στην Ελλάδα ήταν στον Παρθενώνα και είχε μήκος της τάξης των 11 μέτρων. Πρέπει να σημειωθεί ότι στον ναό του Απόλλωνα στην αποικιοκρατούμενη Σικελία υπήρχαν δοκοί με μήκος 18 μέτρων. Προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι στις αποικίες οι μηχανικοί κατόρθωσαν να ξεπεράσουν τις Μητροπόλεις. Ο Trevor Hodge, ο οποίος είχε γράψει βιβλίο με θέμα τις αρχαίες ελληνικές ξύλινες οροφές (πανεπιστημιακές εκδόσεις Cambridge) διατύπωσε την εικασία ότι στις αποικίες τις Σικελίας πρέπει να γνώριζαν τις αρχές του χωροδικτυώματος από το 550 π.Χ.! Το συμπέρασμα του αυτό στηρίζεται στη λογική ότι μόνο με χωροδικτυώματα θα μπορούσαν οι αρχαίοι να καλύψουν ανοίγματα 18 μέτρων. Πρέπει να σημειωθεί ότι τα χωροδικτυώματα χρησιμοποιούνται όχι μόνο στις ξύλινες αλλά και στις μεταλλικές οροφές καθώς είναι ένας οικονομικός, αποτελεσματικός και αντισεισμικός τρόπος κάλυψης μεγάλων επιφανειών. Για αυτό τον λόγο χωροδικτυώματα μπορεί να αντικρύσει κανείς στις οροφές βιομηχανικών κτηρίων (για παράδειγμα εργοστάσια), σε πισίνες και σε γήπεδα καλαθοσφαίρισης και ποδοσφαίρου. Υπάρχουν όμως και αρκετοί επιστήμονες που διαφωνούν με τις απόψεις του Hodge. Το κυριότερο επιχείρημα είναι ότι η αρχιτεκτονική στη Σικελία ήταν λιγότερο ανεπτυγμένη ενώ είχε τάσεις μίμησης της αρχιτεκτονικής των πόλεων της Αρχαίας Ελλάδας.

Αριστερά: Σχηματική αναπαράσταση της Αγίας Σοφίας όπου μπορεί να αναγνωριστεί ο βαθμός της πολυπλοκότητας της. (Πηγή: Περιοδικό Περισκόπιο της Επιστήμης, τεύχος 303, σελίδα 52)

Δεξιά: Λεπτομέρεια από αρχαίο ελληνικό ναό στη Σικελία. (Πηγή: Περιοδικό Περισκόπιο της Επιστήμης, τεύχος 303, σελίδα 52)

ΑΝΤΙΣΕΙΣΜΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΝΑΩΝ

Τα τελευταία είκοσι χρόνια, η αντισεισμική συμπεριφορά των αρχαίων κατασκευών έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον επιστημόνων στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Διάφορες μελέτες έχουν εκπονηθεί κυρίως για τους κλασικούς αρχαίους μαρμάρινους ναούς της Ελλάδας και της Νότιας Ιταλίας. Οι πειραματικές και θεωρητικές μελέτες που έχουν δημοσιευθεί πρόσφατα αφορούν κυρίως τη συμπεριφορά των κιόνων καθώς και των επιστυλίων τους και συμπεραίνουν ότι η δυναμική τους απόκριση διαφέρει σημαντικά από τις σύγχρονες κατασκευές. Πρέπει να σημειωθεί ότι στις αρχαίες κατασκευές, τα διάφορα μαρμάρινα ή πέτρινα μέρη είναι τοποθετημένα προσεκτικά το ένα πάνω στο άλλο δίχως τη χρήση κάποιου συνδετικού υλικού. Κατά την κλασική περίοδο στην Αρχαία Ελλάδα, τα διάφορα κομμάτια του κίονα ήταν συνδεδεμένα μεταξύ τους με ένα σύστημα το οποίο περιελάμβανε ένα μικρό ξύλινο πάσσαλο και δύο υποδοχές. Η διάμετρος των υποδοχών διέφερε σημαντικά από ναό σε ναό ανάλογα με το μέγεθος των επιμέρους κιόνων. Αυτό το στοιχείο σκιαγραφεί τον προσεκτικό σχεδιασμό των αρχαίων μηχανικών και αρχιτεκτόνων. Αξίζει να αναφερθεί ότι στον ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο η διάμετρος των υποδοχών ήταν 2,7 ενώ στο Ερεχθείο της Ακρόπολης των Αθηνών 4,7 εκατοστά του μέτρου. Κατά τη διάρκεια μιας σημαντικής σεισμικής δόνησης, τα επιμέρους στοιχεία του κίονα (σπόνδυλοι) δονούνται, αλλά και μετακινούνται το ένα σε σχέση με το άλλο. Οι μετακινήσεις αυτές είναι της τάξης των μερικών χιλιοστών του μέτρου. Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη του Δημήτριου Κωνσταντινίδη και του Νίκου Μακρή, από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Berkeley των ΗΠΑ και το Πανεπιστήμιο της Πάτρας, αντίστοιχα, οι μετακινήσεις των επιμέρους σπονδύλων του κίονα είναι ιδιαίτερα σημαντικές όσον αφορά την αντισεισμική του συμπεριφορά. Πιο συγκεκριμένα, οι δύο επιστήμονες απέδειξαν ότι η πιο αποτελεσματική συμπεριφορά αυτών των κιόνων οφείλεται στην ελευθερία μετακίνησης στη διεπιφάνεια ανάμεσα στους δύο σπονδύλους σε σχέση με τους μονολιθικούς κίονες ίδιων διαστάσεων. Κατά συνέπεια, οι σπονδυλωτοί κίονες αντέχουν σε σημαντικές σεισμικές δονήσεις χωρίς να καταρρέουν. Επιπλέον, οι ίδιοι επιστήμονες, με την εφαρμογή προσομοιώσεων, συμπέραναν ότι η χρήση του αρχαίου συστήματος του ξύλινου πασσάλου είναι καλύτερη από τη χρήση σύγχρονων μεταλλικών στοιχείων. Ο λόγος είναι ότι τα μεταλλικά μέρη καθιστούν άκαμπτα τα διάφορα μέρη του κίονα με αποτέλεσμα να υπάρχουν επιπτώσεις στην αντισεισμική του συμπεριφορά.

Αριστερά: Το Ερέχθειο (Πηγή Φώτο: http://www.e-yliko.gr/htmls/Fyyl/Istoria/apollo/90.jpg)

Δεξιά: Το Ερέχθειο (Πηγή Φώτο: http://dim-galat.pel.sch.gr/projects/akropolis/images/athens5.jpg)

Αριστερά: Ο Ναός του Ποσειδώνα στο Σούνιο. (Πηγή Φώτο: http://www.apodimos.com/images/Image130.gif)

Μέσο Αριστερά: Μια άλλη άποψη του ναού του Ποσειδώνα. (Πηγή Φώτο: http://mediterraneanworld.typepad.com/the_archaeology_of_the_me/WindowsLiveWriter/SounionSM.jpg) 

Μέσο Δεξιά & Δεξιά: Δύο ακόμη απόψεις της εντυπωσιακής τοποθεσίας του Σουνίου μαζί με τον αρχαίο ναό. (Πηγή Φώτο: http://www.sailingissues.com/greekislands/saronic-athens.html)

Αξιοσημείωτη είναι και η πειραματική προσέγγιση του Εργαστηρίου Αντισεισμικής Τεχνολογίας του τμήματος Πολιτικών Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (ΕΜΠ). Οι ερευνητές του Πολυτεχνείου κατασκεύασαν ένα μοντέλο κίονα του Παρθενώνα σε κλίμακα ένα προς τρία. Ο εν λόγω κίονας κατασκευάστηκε από πεντελικό μάρμαρο όπως και οι πραγματικοί κίονες του Παρθενώνα. Υπενθυμίζεται ότι κατά τη διάρκεια ενός σεισμού η συμπεριφορά των κιόνων είναι μη γραμμική και εξαιρετικά πολύπλοκη. Συγκεκριμένα, μικρές μεταβολές στη δόνηση ή στις γεωμετρικές παραμέτρους του κίονα μεταβάλλουν σημαντικά τη συμπεριφορά του συστήματος. Λόγω αυτής της πολυπλοκότητας, η μαθηματική αντιμετώπιση του προβλήματος της ανάλυσης της αντισεισμικής συμπεριφοράς των αρχαίων ναών είναι σχεδόν αδύνατη. Αυτός είναι και ο κυριότερος λόγος για τον οποίο οι επιστήμονες καταφεύγουν σε αριθμητικές προσεγγίσεις και μεθόδους για την απλοποίηση των προβλημάτων και την εξεύρεση λύσεων. Στον αντίποδα, σύμφωνα με τους ερευνητές του ΕΜΠ, η πειραματική προσέγγιση μπορεί να προσφέρει σημαντικές πληροφορίες για την κατανόηση της δυναμικής συμπεριφοράς ενός κίονα. Για την προσομοίωση του σεισμού, ο κίονας υπό κλίμακα τοποθετήθηκε πάνω στη δονούμενη τράπεζα του Εργαστηρίου Αντισεισμικής Τεχνολογίας του ΕΜΠ. Η δονούμενη τράπεζα κινείται με έξι βαθμούς ελευθερίας, ενώ οι επιβαλλόμενες επιταχύνσεις είναι διπλάσιες της επιτάχυνσης της βαρύτητας στην οριζόντια διεύθυνση και τετραπλάσιες στην κατακόρυφη διεύθυνση. Για τη μέτρηση των επιταχύνσεων κατά τη δόνηση, τοποθετήθηκαν 14 αισθητήρες σε διάφορα σημεία του κίονα, ενώ δύο κάμερες κατέγραφαν τη συμπεριφορά του.

Η δονούμενη τράπεζα μπορεί να προγραμματιστεί κατάλληλα για την αναπαραγωγή διαφόρων σεισμικών δονήσεων που έλαβαν χώρα στο παρελθόν. Στη συγκεκριμένη μελέτη, οι επιστήμονες του ΕΜΠ προσομοίωσαν μεταξύ άλλων τον σεισμό της Κεφαλληνίας (17 Ιανουαρίου 1983), της Καλαμάτας (13 Σεπτεμβρίου 1986) και της Έδεσσας (21 Δεκεμβρίου του 1990). Οι σεισμοί αυτοί, αν και διαφορετικοί, είχαν ως κοινά σημεία το μικρό εστιακό τους βάθος καθώς και τις σημαντικές καταστροφές που προκάλεσαν. Το συμπέρασμα της μελέτης είναι ότι ο κίονας έχει τη δυνατότητα να αντέξει σημαντικές παραμορφώσεις κατά τη διάρκεια των δονήσεων. Αναγνωρίστηκε επίσης ότι δεν είναι δυνατή η εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων για τη συμπεριφορά των κιόνων από μοντέλα υπό κλίμακα. Παράλληλα επιβεβαιώθηκε η εξάρτηση των αποτελεσμάτων από μικρές ατέλειες του μοντέλου καθώς και η μη επαναληψιμότητα των πειραμάτων.

Η αντισεισμική συμπεριφορά του Πρόναου του Παρθενώνα μελετήθηκε με τη χρήση υπολογιστικών μοντέλων από ερευνητές του ΕΜΠ και του Εθνικού Εργαστηρίου Μηχανικής στη Λισαβόνα της Πορτογαλίας. Η εν λόγω μελέτη επικεντρώθηκε κυρίως στην εύρεση βέλτιστης λύσης για τη μερική αναστύλωση του Πρόναου ο οποίος είχε καταρρεύσει μετά τη μεγάλη δόνηση του 1867. Η έρευνα αυτή επιβεβαιώνει από τη σκοπιά της προσομοίωσης τη μη γραμμικότητα της συμπεριφοράς των αρχαίων κιόνων κατά τη διάρκεια ενός σεισμού και επισημαίνει τις δυσκολίες για την ακριβή αντιμετώπιση του προβλήματος. Ένα από τα σημαντικά συμπεράσματα της συγκεκριμένης ανάλυσης είναι ότι τα αρχαία μνημεία ήταν κατάλληλα κατασκευασμένα για τους συνήθεις σεισμούς. Παράλληλα όμως επισημαίνεται ότι στη σημερινή τους μορφή είναι πιο ευαίσθητα λόγω των ζημιών που έχουν υποστεί με την πάροδο των αιώνων. Πιο συγκεκριμένα, οι συνήθεις φθορές όπως η αποκόλληση κομματιών των κιόνων, η μετακίνηση τμημάτων του ναού και η καθίζηση των θεμελίων αποτελούν συνήθεις παράγοντες που επηρεάζουν καταλυτικά την αντισεισμική συμπεριφορά των αρχαίων μνημείων. Η αποκατάσταση αυτών των ζημιών στο μέτρο του δυνατού είναι απαραίτητη ώστε να διατηρηθούν τα αρχαία μνημεία σε καλή κατάσταση για τις επόμενες γενιές.

Τα μοναστήρια του Αγίου Όρους αποτελούν, εκτός από σημαντικά μνημεία της Ορθοδοξίας, και πρότυπες αντισεισμικές κατασκευές. (Πηγή: Περιοδικό Περισκόπιο της Επιστήμης, τεύχος 303, σελίδα 53)

ΑΝΤΙΣΕΙΣΜΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΣΟΦΙΑΣ

Ο ναός της Αγίας Σοφίας (537 μ.Χ.) στην Κωνσταντινούπολη με τον γιγαντιαίο τρούλο διαμέτρου 33 μέτρων αντιστέκεται ακόμη σε μια περιοχή με έντονη σεισμική δραστηριότητα. Ο επαναστατικού σχεδιασμού τρούλος είναι κατασκευασμένος από τοιχοποιία και αποτελεί θαύμα της μηχανικής, όχι μόνο για την ευφυή μέθοδο στήριξης του σε τέσσερα τόξα, αλλά και για τον τρόπο κατανομής των φορτίων και τις αλληλοσυνδέσεις των γεωμετρικών στοιχείων.

Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός ανέθεσε την κατασκευή της Αγίας Σοφίας στο μαθηματικό Ανθέμιο από τις Τράλλεις και στον αρχιτέκτονα Ισίδωρο από τη Μίλητο. Ο Ανθέμιος, που πιθανολογείται ότι σπούδασε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, είχε καλλιτεχνικές τάσεις, ενώ παράλληλα ενδιαφερόταν και για την τεχνική πλευρά της αρχιτεκτονικής. Ο Ισίδωρος, που μορφώθηκε στην Κωνσταντινούπολη, θεωρείται από πολλούς ιστορικούς ως ο αρχιτέκτων-μηχανικός που συμπλήρωνε τον Ανθέμιο. Αν και δανείστηκαν αρχιτεκτονικά στοιχεία από ρωμαϊκά και πρώιμα χριστιανικά κτήρια, οι καινοτομίες τους στην Αγία Σοφία τους καθιστούν μεγάλους δημιουργούς που επηρεάζουν τη ναοδομία μέχρι και σήμερα.

Η εκκλησία έχει διαστάσεις βάσης 77 επί 72 μέτρα, ενώ εντυπωσιακός είναι ο τρούλος της. Ο Ανθέμιος και ο Ισίδωρος είχαν στη διάθεση τους μεγάλο αριθμό ειδικευμένων τεχνιτών από τα πέρατα της αυτοκρατορίας, αλλά περιορίζονταν από τις μηχανικές ιδιότητες των δομικών υλικών της εποχής. Συγκεκριμένα, τα υλικά που διέθεταν (τούβλα, πέτρες, μάρμαρα) είναι ανθεκτικά σε θλίψη αλλά όχι και σε εφελκυσμό. Προκειμένου να αντιμετωπιστεί η μικρή ανθεκτικότητα των υλικών στον εφελκυσμό, πρέπει όλα τα σημεία του κτηρίου που συγκεντρώνουν ικανά φορτία, να έχουν σχεδιαστεί κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να υπόκεινται σε θλιπτικές τάσεις.

Αριστερά: Σχέδιο αρχαίας ελληνικής οροφής. (Πηγή: Περιοδικό Περισκόπιο της Επιστήμης, τεύχος 303, σελίδα 54)

Δεξιά: Διάταξη των δοκών σε αρχαίους ελληνικούς ναούς. (Πηγή: Περιοδικό Περισκόπιο της Επιστήμης, τεύχος 303, σελίδα 54)

Ένα από τα μεγάλα προβλήματα της αρχιτεκτονικής και μηχανικής της εποχής ήταν η στήριξη του κυκλικής διατομής τρούλου σε τέσσερις κίονες που σχηματίζουν τετράγωνο. Την εποχή της αυτοκρατορίας του Ιουστινιανού δόθηκε η λύση με τη χρήση τόξων. Πιο συγκεκριμένα, εάν ενωθούν οι βάσεις των κιόνων σχηματίζουν τετράγωνο. Στο επάνω μέρος των κιόνων δίδεται τέτοια κλίση ώστε να ενώνονται ανά δύο σχηματίζοντας τόξα. Η στεφάνη του τρούλου εγγράφεται στο τετράγωνο που σχηματίζεται με την ένωση των ανώτερων σημείων των τεσσάρων τόξων. Πρέπει να αναφερθεί ότι οι τοξωτές αυτές κατασκευές πρωτοδοκιμάστηκαν στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στην Εσρα της Συρίας, ενώ δοκιμή έγινε και στην κατασκευή του Αγίου Σεργίου και Βάκχου της Κωνσταντινούπολης. Η καινοτομία στην περίπτωση της Αγίας Σοφίας, που ανήκει στον μεταβατικό τύπο της βασιλικής με τρούλο, είναι οι γιγαντιαίες διαστάσεις του τρούλου που προκαλούν ακόμα και σήμερα δέος.

Η λογική χρησιμοποίησης τόξων για τη στήριξη του τρούλου μπορεί να κατανοηθεί βαθύτερα με την αναγνώριση της πορείας του φορτίου από τον τρούλο στα θεμέλια. Επιπλέον πρέπει να τονισθεί ότι τα τόξα και οι κολώνες αντιμετωπίζουν θλιπτικές τάσεις, επομένως εκμεταλλεύονται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις ιδιότητες των υλικών από τα οποία αποτελούνται. Το φορτίο από τον τρούλο μεταφέρεται στα τόξα, από εκεί στις κολώνες, στα θεμέλια και τελικά στο έδαφος.

Ο τρούλος είναι διάτρητος από 40 τοξωτά παράθυρα που φωτίζουν με φυσικό φως το εσωτερικό του ναού. Ακατάλληλου σχήματος παράθυρα και ανοίγματα μπορούν να βλάψουν μια κατασκευή επειδή υπάρχει κίνδυνος να συγκεντρώσουν υψηλές τάσεις. Για παράδειγμα, αν είχαν επιλέγει τριγωνικά παράθυρα οι δυνάμεις που θα ασκούντο στις γωνίες συνδυασμένες με τη μικρή επιφάνεια της γωνίας θα δημιουργούσαν υψηλές τάσεις. Τα τοξωτά παράθυρα κυριαρχούν σε όλο το κτήριο καθώς, όπως προαναφέρθηκε, κατανέμουν τις δυνάμεις κατά τέτοιο τρόπο ώστε να δημιουργούνται θλιπτικές τάσεις μέσα στα όρια αντοχής των υλικών.

Στη δύση και στην ανατολή υπάρχουν ημιτρούλοι που πρέπει να τοποθετήθηκαν για να ισορροπήσουν τις οριζόντιες δυνάμεις που γεννώνται στο κεντρικό πλαίσιο (τόξα και κολώνες) που στηρίζει τον κεντρικό τρούλο. Η ύπαρξη αυτών των δυνάμεων μπορεί να κατανοηθεί με την εφαρμογή του μοντέλου ευλύγιστων υποστυλωμάτων που στηρίζουν ένα βαρύ φορτίο. Με τον λυγισμό του υποστυλώματος απαιτείται μια ίδιου μέτρου αλλά αντίθετης φοράς οριζόντια δύναμη ώστε να ισορροπήσουν οι δυνάμεις και ροπές και να επανέλθει το υποστύλωμα στην αρχική του θέση. Αντιλαμβάνεται κανείς ότι οι παράπλευρες αυτές κατασκευές προσφέρουν την αναγκαία δομική σταθερότητα και ισορροπούν το υψηλό κεντρικό πλαίσιο. Επίσης αποτρέπουν τη δημιουργία εφελκυστικών τάσεων. Ενισχύουν επίσης σημαντικά την κατασκευή στην περίπτωση σεισμού καθώς δεν επιτρέπουν την απεριόριστη οριζόντια ταλάντωση των υποστυλωμάτων του κεντρικού πλαισίου.

ΑΝΤΙΣΕΙΣΜΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΚΤΗΡΙΩΝ

Η Αγία Σοφία και άλλες βυζαντινές κατασκευές παραμένουν όρθιες στο πέρασμα περίπου 1500 χρόνων σε μια από τις πιο σεισμικά δραστήριες περιοχές του κόσμου. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην περιοχή αρκετές μεταγενέστερες κατασκευές, μικρότερου μεγέθους, σχεδιασμένες από εκπαιδευμένους μηχανικούς με υλικά ανώτερων μηχανικών ιδιοτήτων, κατέρρευσαν, σε αντίθεση με πλήθος βυζαντινών κατασκευών που αψηφούν τον χρόνο και τις σεισμικές δονήσεις. Ακόμα και με τους σημερινούς κανόνες, τα οικοδομικά υλικά και την υπολογιστική δύναμη, ο αντισεισμικός σχεδιασμός ενός τόσο μεγάλου και πολύπλοκου κτίσματος όπως η Αγία Σοφία στην εν λόγω περιοχή δεν θα ήταν εύκολος.

Αν και οι σημερινοί αντισεισμικοί και οικοδομικοί κανονισμοί δεν αντικατοπτρίζουν τη σχεδιαστική και κατασκευαστική μεθοδολογία του ιστορικού κτίσματος, υπάρχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στη φιλοσοφία της κατασκευής.

Διάσπαρτα στα αιώνια δάση του Αγίου Όρους μπορεί να συναντήσει κανείς τα πρότυπα της βυζαντινής αντισεισμικής κατασκευής. Οι Ιερές μονές είναι μεγάλες σε μέγεθος σύνθετες κατασκευές δομημένες από τοιχοποιία ενισχυμένη από ξύλινα στοιχεία. Όπως και στις αρχαίες μινωικές κατασκευές, οι ξύλινες ενισχύσεις αυξάνουν την αντοχή της τοιχοποιίας σε φορτία εφελκυσμού και κάμψης. Τα παράθυρα είναι συνήθως τοξωτά ενώ υπάρχουν και καμάρες.

Τα βυζαντινά κτήρια και κυρίως η Αγία Σοφία έχουν προκαλέσει το ενδιαφέρον των επιστημόνων του Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών του Πανεπιστημίου Princeton των ΗΠΑ. Από το 1995 έχουν επισκεφθεί διάφορες ομάδες την Κωνσταντινούπολη για να μελετήσουν και να καταγράψουν διάφορα στοιχεία για τις βυζαντινές εκκλησίες και τα τείχη που περιβάλλουν σημεία της πόλης. Η έρευνα αυτή έχει και ως στόχο την καταγραφή των ζημιών που έχουν υποστεί αυτά τα κτίσματα καθώς και την πραγματοποίηση μελετών για τη μερική αποκατάσταση τους.

Αριστερά: Σχηματική αναπαράσταση μέρους του πρόναου του Παρθενώνα όπως ήταν στην αρχαιότητα. (Πηγή: Περιοδικό Περισκόπιο της Επιστήμης, τεύχος 303, σελίδα 55)

Δεξιά: Λεπτομέρεια από βυζαντινό μοναστήρι όπου διακρίνεται ο ιδιαίτερος τρόπος τοποθέτησης των τούβλων. (Πηγή: Περιοδικό Περισκόπιο της Επιστήμης, τεύχος 303, σελίδα 55)

ΑΝΤΙΣΕΙΣΜΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Στην Ελλάδα, η εκλυόμενη σεισμική ενέργεια αντιστοιχεί στο μισό περίπου της σεισμικής ενέργειας της Ευρώπης και στο 2% της παγκόσμιας σεισμικής ενέργειας. Αυτή η σεισμική ενέργεια εκλύεται από περίπου 800 ενεργές σεισμικές εστίες. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι στην Ελλάδα εκδηλώνονται κατά μέσο όρο 16 σεισμοί με μέγεθος μεγαλύτερο των 6 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ και 2,4 σεισμοί μεγαλύτεροι των 7 βαθμών Ρίχτερ κατά μέσο όρο κάθε δεκαετία. Κάθε αιώνα αναμένονται 3-4 σεισμοί με μέγεθος μεγαλύτερο των 8 βαθμών Ρίχτερ. Η συχνότητα, πολυπλοκότητα, διασπορά και ένταση του φαινομένου υποχρεώνει τους μηχανικούς να καταφεύγουν στην αντισεισμική τεχνολογία για τη θωράκιση των κατασκευών. Ως αντισεισμική κατασκευή ορίζεται η κατασκευή η οποία είναι ασφαλής και λειτουργική στους μικρούς συνηθισμένους σεισμούς, ενώ δεν καταρρέει (παρά τις ζημιές που μπορεί να υποστεί) κατά τους μεγάλους και σπάνιους σεισμούς, με αποτέλεσμα να περιορίζονται οι ανθρώπινες απώλειες. Στόχος των μηχανικών είναι η κατασκευή αντισεισμικών κτηρίων με το ελάχιστο δυνατό κόστος. Για την εκπλήρωση των σύγχρονων αντισεισμικών κατασκευών χρησιμοποιούνται διάφορα υλικά και ειδικός σχεδιασμός.

Η αντισεισμική τεχνολογία έχει ως αντικείμενο τη μελέτη, τον σχεδιασμό και την κατασκευή αντισεισμικών κατασκευών. Η συμπεριφορά μιας κατασκευής καθορίζεται από την ορθή χρήση των οικοδομικών υλικών, από το κατασκευαστικό μοντέλο και από την επιμελή επίβλεψη του έργου. Το κατασκευαστικό μοντέλο πρέπει να είναι συμβατό με τα οικοδομικά υλικά που θα χρησιμοποιηθούν καθώς τα δυο αυτά στοιχεία αλληλεπιδρούν και ο λανθασμένος συνδυασμός τους θα μπορούσε να έχει καταστροφικά αποτελέσματα.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Τα αρχαία δομικά υλικά έχουν σίγουρα υποδεέστερες μηχανικές ιδιότητες σε σχέση με τα σύγχρονα υλικά. Παρόλα όμως τα περιορισμένα μέσα σχεδιασμού που διέθεταν, οι αρχαίοι μηχανικοί και τεχνίτες είχαν αναπτύξει ευφυείς μεθόδους κατανομής των φορτίων και σύνδεσης της κατασκευής. Αποτέλεσμα των προσπαθειών αυτών ήταν η αντισεισμική θωράκιση των κτηρίων χωρίς τη χρήση ισχυρών υλικών. Η ποιοτική ανάλυση αυτών των κτηρίων, εκτός από την ιστορική τους σημασία, είναι σημαντική καθώς προσφέρει ιδέες για την κατασκευή των σύγχρονων κτηρίων. Επιπλέον καθίσταται αποτελεσματικότερη η αντισεισμική προστασία των αρχαίων κτηρίων και μνημείων. Ισως οι αρχαίες μέθοδοι αντισεισμικής κατασκευής να έχουν και εφαρμογές και στις σεισμογενείς χώρες του Τρίτου κόσμου όπου δεν υπάρχει η σύγχρονη υποδομή και τα υλικά. ■

Βιβλιογραφία -  Internet

1. Dimitrios Konstantinidis, Nicos Makris: SEISMIC RESPONSE ANALYSIS OF MULTIDRUM CLASSICAL COLUMNS, Proceedings of MeMat2005, June 1-3, 2005, Baton Rouge, Louisiana, USA.

2. H. P. Mouzakis et al.: EXPERIMENTAL INVESTIGATION OF THE EARTHQUAKE RESPONSE OF A MODEL OF A MARBLE CLASSICAL COLUMN, Earthquake Engineering and Structural Dynamics, 31, 1681-1698, 2002.

3. I. N. Psycharis et al.: NUMERICAL STUDY OF THE SEISMIC BEHAVIOUR OF A PART OF THE PARTHENON PRONAOS, Earthquake Engineering and Structural Dynamics, 32, 2063-2084,2003.

4. C. Papantonopoulos et al.: NUMERICAL PREDICTION OF THE EARTHQUAKE RESPONSE OF CLASSICAL COLUMNS USING THE DISTINCT ELEMENT METHOD, Earthquake Engineering and Structural Dynamics, 31, 1699-1717,2002.

5. J. S. Morrison et al.: THE ATHENIAN TRIREME, Cambridge University Press.

6. Χρήστος Δ. Λάζος: ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ, Αίολος.

Πηγή: ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Ι. ΧΡΟΝΑΙΟΣ, B. Eng. Τεχνολογία Υλικών και Φυσική, B. Eng. Πολιτικός Μηχανικός, M.Sc. Θεωρητική Χημεία, Περιοδικό Το Περισκόπιο της Επιστήμης, τεύχος 303, σσ. 47-55

ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΦΩΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Το Μοναστήρι της Παναγίας της Κοσμοσωτήρας που βρίσκεται στις Φερές και χτίστηκε στη βυζαντινή περίοδο από τον Ισαάκ Κομνηνό τον τρίτο γιο του Αυτοκράτορα Αλέξιου Α΄ κρύβει στα αρχιτεκτονικά του σχέδια ένα σημαντικό μυστικό. Το ίδιο μυστικό που μελέτησε διεξοδικά για χρόνια ο ειδικευμένος στους φωτισμούς των μουσείων αρχιτέκτονας Γιάννης Ηλιάδης στη Ροτόντα όπως και σε άλλες βυζαντινές εκκλησίες: Τον ιδιαίτερο φωτισμό που απελευθερώνεται από το εξωτερικό φως και εισέρχεται σε ειδικά σημεία του εσωτερικού χώρου ώστε να δημιουργεί συνθήκες κατάνυξης και μυσταγωγίας. Όπως εξήγησε ο κ. Ηλιάδης, όχι μόνο γνώριζαν οι Βυζαντινοί αρχιτέκτονες να εκμεταλλεύονται το φως του ήλιου και να προσαρμόζουν τα σχέδια των ναών έτσι ώστε να φωτίζεται ο χώρος σε συγκεκριμένα σημεία, δημιουργώντας την απαραίτητη κατανυκτική ατμόσφαιρα, αλλά υπολόγιζαν τη θέση της αγιογραφίας του αγίου στον οποίο ήταν αφιερωμένη η εκκλησία ώστε να λούζεται από το φυσικό φως την ημέρα που η Εκκλησία τον τιμούσε!

«Σύμφωνα με το βυζαντινό ημερολόγιο η γέννηση της Παρθένου Μαρίας γιορτάζεται στις 8 Σεπτεμβρίου και τα Εισόδεια της Θεοτόκου στις 21 Νοεμβρίου. Το φως του ήλιου ζωντανεύει τις αγιογραφίες της Παρθένου Μαρίας και διαχέεται άπλετο πάνω στα χρώματα ακριβώς αυτές τις ημερομηνίες υπογραμμίζοντας τη σημασία της εορτής», τονίζει στην εργασία του ο κ. Ηλιάδης.

Πηγή: Jahrbuch der Oesterreichisshen Byzantinistik, Απαγορευμένα Νέα, Περιοδικό Απαγορευμένη Ιστορία, τεύχος 8, σελ. 7

ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Οι σύγχρονοι αρχιτέκτονες, παραδομένοι στην παντοδυναμία του τσιμέντου, θα είχαν πολλά να διδαχθούν από τη βυζαντινή αρχιτεκτονική, όπου τα κτίρια ανθούν θαρρείς από τη γη και δεν χάνουν στιγμή το ανθρώπινο μέτρο

Α. ΓΑΛΔΑΔΑΣ

Με τη λίμνη Κερκίνη στο βάθος, από αυτή τη γωνία όλα φαίνονται να αναδύονται αργά και σταθερά μέσα από το υγρό στοιχείο

«Κιονόκρανα από χυμένο τσιμέντο είναι εκτός κάθε λογικής. Τρούλοι και τρουλάκια που επαναλαμβάνονται κακοχυμένα σε μπετόν είναι τεχνολογικά κάτι απαίσιο ως και αστείο. Χωρίς να υποβάλλουν και την ιδέα κάποιας εξέλιξη ώστε να πεις χαλάλι. Ο Άγιος Παντελεήμονας στην Αχαρνών είναι δείγμα αυτής της τερατογένεσης. Όταν χτίζει ο Βυζαντινός και χρησιμοποιεί κάποια διακοσμητικά στοιχεία, αυτά είναι η δομή του σώματός του. Αποκτά τέτοιον πλούτο και ομορφιά ο ναός γιατί, κατ’ αναλογίαν του σώματος αυτού που τον χτίζει, πλουτίζεται, δεν διακοσμείται. Ο Βυζαντινός χτίζει τον ναό ως σώμα. Δηλαδή ως σκελετό και σάρκα ταυτόχρονα (καθώς αυτά συναυξάνονται). Ανυψώνει τον ναό χωρίς βιασύνη και έχει συλλάβει εξ αρχής πώς θα είναι. Τρία πράγματα καθορίζουν σε κάθε πολιτιστικό περιβάλλον τη δημιουργία του κτιστού χώρου: η ιδεολογία είναι το ένα, που εδώ έχει να κάνει με τη θεολογία, το άλλο είναι η τεχνική, που συνδέεται και με τη γεωγραφία, και το τρίτο είναι τα υλικά. Αυτά τα τρία λοιπόν, συνδεόμενα, δημιουργούν συγκεκριμένες μορφές στον χώρο. Όταν ένα από αυτά αλλάξει, αλλάζει και η μορφή. Διότι αλλιώς είναι σαν να βιάζεις το υλικό να μπει σε μία μορφή η οποία δημιουργήθηκε μέσα από άλλες μορφές και υλικά».

Αυτά μου είχε πει κάποτε ο Ιωσήφ Ροϊλίδης, ένας άνθρωπος που ξέρει τι λέει αφού σπούδασε θεολογία αλλά και αρχιτεκτονική, μετά έγινε ακαδημαϊκός δάσκαλος σε πολυτεχνεία της Φινλανδίας, μιας χώρας πρωτοπόρου και με παγκόσμια φήμη στη δόμηση του χώρου, και έχει φτιάξει ο ίδιος μια εξαιρετικά αξιοθέατη εκκλησία με βάση τους παραπάνω κανόνες στο γυναικείο μοναστήρι Μήτηρ του Ηγαπημένου, στο βοιωτικό χωριό Κλειδί. Και να που πριν από μερικές ημέρες όλα όσα αναφέρθηκαν στην αρχή για το πώς χτίζεται και πώς δεν χτίζεται ένας βυζαντινός ναός τα είδαμε μπροστά μας να γίνονται πραγματικότητα από κάποιους αποφασισμένους εκεί στη Βόρεια Ελλάδα. Στα χαρτιά αυτό φαινόταν απίστευτο, αλλά όντως άρχισε να υλοποιείται.

Μεγαλώνει σαν το λουλούδι

Μέσα στο δάσος πήγαιναν ψάχνοντας όχι για καρπούς αλλά για πέτρες. Και όχι πέτρες μικρές που να μπορούν να τις κρατήσουν μέσα στις παλάμες τους. Αλλά πέτρες ασήκωτες, αν ήταν δυνατό να ζυγίζουν τόνους ολόκληρους η καθεμία. Γνεύσιοι και αμφιβολίτες, με δείκτη 9, κοντά στο απόλυτο δηλαδή της σκληρότητας στην κλίμακα του Mosch ήταν το αποτέλεσμα της αναζήτησης. Πετρώματα με μεγάλη περιεκτικότητα σε σίδηρο που γι’ αυτό σχηματίζουν και πολύ βαρείς βράχους. Έξω όμως από τα όρια του δάσους υπήρχαν και άλλα, άχρηστα για τους πολλούς, πολύτιμα όμως για εκείνους πράγματα, που τα μάζεψαν με ευγνωμοσύνη: από δέντρα ως παλιές ράγες τρένου, καθώς και ένας πρόχειρα επισκευασμένος γερανός για την τοποθέτηση των βράχων στη θέση τους στη διάρκεια του χτισίματος. Είχαν αποφασίσει να χτίσουν ναό τουλάχιστον για χίλιους ανθρώπους, οποίος δεν θα ήταν σαν τους άλλους. Θα φτιαχνόταν χωρίς τρούλους και τρουλάκια τσιμεντένια κι απέξω λίγη «φλούδα» πέτρας για... συγκάλυψη. Δύσκολη απόφαση και ευτυχώς σε αυτή την ατελείωτη περιπέτεια είχαν από την αρχή την καθοδήγηση και συμπαράσταση του Αρχιμανδρίτη Αλεξίου, καθηγουμένου της αγιορείτικης Ιεράς Μονής Ξενοφώντος, την ακάματη συμβολή των μοναζουσών αδελφών στο Ιερό Ησυχαστήριο Τιμίου Προδρόμου και της γερόντισσας Ιακώβης. Ξεκίνησαν οι τρεις τους. Ο ιερομόναχος πατήρ Σεραφείμ Ξενοφοντινός, ο χημικός μηχανικός Γιάννης Γκίλης και ο πολιτικός μηχανικός ΤΕ Γιάννης Μεϊχανετζόγλου. Κοντά τους ακούραστη μια μοναχή πεπειραμένη στις κατασκευές, πρωτεργάτρια στο κτίσιμο του μοναστηριακού συγκροτήματος.

Πριν από ενάμιση χρόνο λοιπόν, εκεί πάνω από τη λίμνη Κερκίνη, στην πλαγιά του βουνού Μπέλες, στα σύνορα με τη Βουλγαρία, άρχισε να φυτρώνει κατευθείαν από το χώμα σαν ένα δυνατό φυτό ο ναός. Δεν πρόκειται για σχήμα λογοτεχνικό αλλά για κυριολεξία. Αυτό το καταλαβαίνεις σήμερα στον μισοπροχωρημένο ναό και από μια σκάλα, της οποίας ανεβαίνεις μερικά σκαλοπάτια και η συνέχειά τους είναι στον... ουρανό προς το παρόν. Αφάνταστο αλλά πραγματικό. Η σκάλα προχωρεί και ανεβαίνει σκαλοπάτι σκαλοπάτι όσο προχωρεί και ανεβαίνει το υπόλοιπο κτίριο. Γιατί θέλουν, όπως λέει ο μηχανικός, συναρμογή όλων των κομματιών που ανήκουν στο ίδιο επίπεδο, άρα όλα τοποθετούνται την ίδια στιγμή σε κάθε επίπεδο και δεν προσκολλώνται μετά, σαν χαρτάκια σε πίνακα ανακοινώσεων.

«Οταν οι χριστιανοί άρχισαν να κτίζουν, το κριτήριό τους για να κτίσουν μία εκκλησία δεν ήταν μορφολογικό, όπως τώρα που λέμε: Α, θα χτίσουμε μία βυζαντινή εκκλησία. Διότι και το Βυζάντιο δεν είχε κάποιον τύπο ναού. Δημιούργησε πολλούς τύπους σε σχέση με την περιοχή και τα υλικά, μεταξύ άλλων. Άρα έχουμε τώρα ένα ιδεολόγημα με όλους αυτούς τους τρούλους και τα τόξα που να μας θυμίζει (τάχα) μία βυζαντινή εκκλησία. Όταν οι πρώτοι χριστιανοί ήθελαν να κτίσουν κάποια κτίρια για ναούς, το κριτήριό τους δεν ήταν μορφολογικό αλλά λειτουργικό. Ήθελαν να φτιάξουν ένα κτίριο που να διευκολύνει τις συνάξεις τους. Και έτσι χρησιμοποιούσαν τις μορφές της εποχής στην οποία ζούσαν, οπότε παρουσιάζεται ένα πλήθος μορφών. Περίκεντρα κτίρια, με εγκάρσια κλίτη, χωρίς κλίτη, κ.λπ. Με σεβασμό πάντα στα υλικά» θυμάμαι ότι μου είχε πει τότε ο Ιωσήφ Ροϊλίδης. Και όλα αυτά είναι εδώ τώρα, μπροστά μου.

Τα παράξενα της κατασκευής

Χαρακτηριστικό της τοιχοποιίας είναι οι ογκόλιθοι στη βάση, που φθάνουν να ζυγίζουν ακόμη και 2,5 τόνους. Καθώς ο τοίχος παίρνει ύψος ενώ το πάχος δεν αλλάζει, τοποθετούνται όλο και μικρότερες πέτρες για να δίνεται η αίσθηση ότι η κατασκευή ελαφραίνει.

Περιγράφοντας την κατασκευή θα μπορούσαμε να αρχίσουμε με το τι δεν θα έχει όταν τελειώσει ο ναός, σε σχέση με αυτά που έχουν οι άλλοι. Από τα πιο απρόβλεπτα λοιπόν είναι το ότι δεν θα έχει υπόγεια, δεν θα έχει σκαλοπάτια στην είσοδο που θα τα ανεβαίνεις για να μπεις μέσα, δεν θα έχει συμμετρίες και δεν θα έχει φτιαχτεί από υλικά φερμένα από περιοχές μακρινές. Υπόγεια δεν θα έχει γιατί τα θεμέλιά του είναι επιφανειακά, λαμπρή κλίμακα στην είσοδο δεν θα διαθέτει γιατί θέλουν να μην ανυψώνεται και να ξεκόβει από το περιβάλλον του, συμμετρίες δεν θα έχει γιατί θέλουν στο χτίσιμο τα πράγματα να προκύπτουν αυθόρμητα, τα υλικά με βάση έναν χρυσό κανόνα της αρχιτεκτονικής θα είναι από αυτά που βρίσκονται εκεί γύρω, όσο γίνεται πιο κοντά. Ακόμη και τα μάρμαρα έρχονται από μέρη μέσα στον νομό.

Οι πρωτοτυπίες ξεκίνησαν από την αρχή, όταν ισοπεδώθηκε ο χώρος χωρίς να γίνει εκσκαφή σε βάθος. Επάνω στην καθαρή και λεία επιφάνεια απλώθηκε ένα οριζόντιο πλέγμα από τσιμεντένιες δοκούς, που διασταυρώνονται μεταξύ τους σε ορθή γωνία και είναι το μόνο σημείο όπου χρησιμοποιήθηκε οπλισμένο σκυρόδεμα. Στα σημεία διασταύρωσης υψώνονται κάθετα άλλες μεταλλικές δοκοί δημιουργώντας έναν σκελετό. Κάθε τέτοια κάθετη δοκός εγκιβωτίζεται μέσα σε μιαν άλλη, πολύ πιο χοντρή και συμπαγή, πέτρινη τετράγωνη κολόνα, αλλά η προσοχή στη λεπτομέρεια επέβαλε και την απομόνωση του μετάλλου στο κέντρο από τις γύρω πέτρες. Με ένα στρώμα τσιμέντου ώστε ο ασβέστης του κονιάματος, που λειτουργεί διαβρωτικά για το σίδερο όπως και για το ξύλο, να μην έρχεται σε επαφή μαζί του!

Όσο και να ψάξεις λοιπόν, δεν θα βρεις τις γνωστές κάθετες συμβατικές κολόνες από μπετόν και τις οριζόντιες τσιμεντένιες στέγες ακουμπισμένες επάνω τους, που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε σε κάθε κτίριο, ακόμη και στα δήθεν βυζαντινά. Έτσι από το σημείο μηδέν του εδάφους οι τοίχοι αρχίζουν και υψώνονται με τη βοήθεια σχεδόν κυκλώπειων βράχων βάρους τουλάχιστον 2,5 τόνων και πάχους ενός μέτρου, που τοποθετούνται στη βάση. Όσο θα ανεβαίνει ο τοίχος, ενώ το πάχος του δεν θα μειώνεται, οι πέτρες που θα τοποθετούνται θα είναι όλο και μικρότερες για να ελαφραίνει αισθητικά η κατασκευή. Όλο αυτό το βραχο-υλικό προέρχεται από το γειτονικό δάσος αλλά και ό,τι κρατήθηκε από την εκσκαφή, αφού οι πάντες εκεί ήταν αποφασισμένοι τα υλικά της δόμησης να είναι τοπικά και τίποτε να μην πηγαίνει χαμένο. «Μας τα στέλνει ο Θεός τα υλικά» λένε οι τρεις πρωτεργάτες και κατά κάποιον τρόπο δεν έχουν άδικο...

Πώς όμως χρησιμοποιήθηκαν εκείνες οι σιδερένιες ράγες του τρένου που εξασφαλίστηκαν ως δώρο από τον ΟΣΕ; Τις βλέπω μπροστά μου τοποθετημένες στη θέση τους και αγνώριστες. Έχουν φτιαχτεί με αυτές τεράστια, σιδερένια, μακρόστενα πλέγματα σε διπλή σειρά. Παράλληλα τοποθετημένες η μία ράγα σαν συνέχεια της άλλης (όπως οι παλιοί έβαζαν στη θέση τους ξύλα), βιδώνονται στέρεα κατά μήκος των τοίχων και αγκαλιάζουν το κτίσμα σε όλη του την περιφέρεια. Αυτό επαναλαμβάνεται σε διάφορα ύψη και έτσι «δένεται» πολύ στέρεα το κτίριο. Μερικές από τις ράγες βέβαια μπορεί να είναι και από το 1920, έχουν όμως υποστεί ειδική επεξεργασία και έγιναν σαν καινούργιες αφού έχουν τριφτεί και περαστεί με ένα επίχρισμα από αντισκωρικό χρώμα θαλάσσης, που χρησιμοποιείται για μέταλλα πλοίων όταν αυτά πρέπει να αντισταθούν στη διαβρωτική επίθεση του αλμυρού νερού. Και για όποιον σκέφτεται την εμφάνισή τους, να πούμε ότι δεν θα φαίνονται, διότι είναι πιο στενές από το πάχος του τοίχου και έτσι στην εξωτερική και εσωτερική πλευρά θα καλυφθούν σε όλο τους το μήκος με πλίνθους. Έτσι ο τοίχος, εκτός από τον όγκο και τη μάζα που θα έχει, θα είναι καλά δεμένος και σε διάφορα στρώματα, κάτι που θα του δίνει την επιθυμητή αντοχή σε περίπτωση σεισμού.

Τεχνογνωσία του Αγίου Όρους

Ο ναός όπως θα είναι όταν ολοκληρωθεί. Η κάθε πλευρά του θα είναι διαφορετική εξωτερικά και σε αρμονία με τις ανάγκες του. Χωρίς εντυπωσιακή είσοδο, χωρίς μαρμάρινες σκάλες, βγαίνοντας θα βρίσκεσαι κατευθείαν μέσα στο φυσικό του περιβάλλον, ενώ χάρη στα ντόπια υλικά θα φαίνεται αρκετά ενταγμένος στο τοπίο

Το Ιερό Ησυχαστήριο, που άρχισε να χτίζεται στη σημερινή θέση του το 1981 και σήμερα είναι σε πλήρη λειτουργία με 35 μοναχές, υπάγεται στην αγιορείτικη Μονή Ξενοφώντος. Ο πατήρ Σεραφείμ, μοναχός της αγιορείτικης αυτής μονής, συχνά πλέον βρίσκεται στον δρόμο από το Άγιον Όρος προς το Ακριτοχώρι και δίνει επί τόπου τη γνώμη του σε σχέση με τη θρησκευτικά ορθή εμφάνιση των διαφόρων στοιχείων του ναού, αφού εκείνος άλλωστε οραματίστηκε το σχέδιο και την τελική μορφή του. Ουσιαστικός, λιγόλογος, χωρίς έπαρση και περιττά λόγια, καταφέρνει λόγω της πολυμάθειάς και της πείρας του σε κατασκευές να γίνεται ένας υπέροχος αγωγός γνώσεων που έχουν αποκτηθεί μέσα στο Άγιον Όρος και αυτή τη στιγμή μετακενώνονται έξω από αυτό γονιμοποιώντας μιαν αντίστοιχη προσπάθεια δόμησης.

Οι διάφορες παλιές κατασκευές και η ανάγκη επισκευών που υπάρχει πλέον στο Άγιον Όρος έχουν προικίσει τους ανθρώπους που διακονούν εκεί με πολύτιμες γνώσεις γύρω από την ξυλουργική, το χτίσιμο της πέτρας και του πηλού, τη σύνθεση ανθεκτικών κονιαμάτων, τη θέρμανση και τον αερισμό των κτιρίων ή τη χρήση του χάλυβα σε μεικτές κατασκευές, που ήταν γνωστή από τους Ρώσους ήδη τη δεκαετία μετά το 1880. Έτσι, για παράδειγμα, στον νέο αυτόν ναό για να αισθάνονται καλά οι πιστοί και να μην παγώνουν τα πόδια τους, καθώς θα στέκονται κατά τις μακρές κατανυκτικές ακολουθίες τις κρύες ημέρες και νύχτες που θα έρχονται κατά καιρούς, θα δημιουργηθεί ένα γνωστό από άλλους, πολύ παλαιότερους ναούς, κλειστό σύστημα κυκλοφορίας θερμού αέρα στο δάπεδο, μέσα σε κανάλια, στηριγμένο σε παμπάλαιες αρχές λειτουργίας, με ελάχιστη κατανάλωση ενέργειας από καυσόξυλα και υποβοήθηση από σημερινά μηχανήματα. Στη θέρμανση και στο δροσισμό του κτιρίου σημαντική θα είναι και η συνεισφορά των τοίχων, τεράστιων σε πάχος και κυρίως σε μάζα, που θα γίνονται όποτε χρειάζεται «ηλιακοί τοίχοι» (τύπου Trompe - Michel), δηλαδή τον χειμώνα χάρη στην τεράστια θερμοχωρητικότητά τους θα ζεσταίνονται στη διάρκεια της ημέρας και θα αποδίδουν θερμότητα στον ναό όταν ο ήλιος θα έχει πλέον κρυφτεί, ενώ το καλοκαίρι οι ίδιοι αυτοί τοίχοι θα αργούν αρκετά να ζεσταθούν.

Το δημιουργικό χάος

Και αν όλα αυτά είναι παλιά κατακτημένη γνώση, που απλώς δεν χρησιμοποιείται στα δικά μας χτισίματα γιατί έτσι συμφέρει τον εργολάβο-δυνάστη της νεοελληνικής κατοικίας, στο δημιουργικά χαοτικό εργοτάξιο του Ακριτοχωρίου βρίσκουν την ευλογημένη και δικαιολογημένη υλοποίησή τους, ενώ εκεί γίνονται επί τόπου ακόμη και πειράματα. Ο μηχανικός του έργου, εκτός του ότι πρέπει να έχει στο μυαλό του τα πάντα γύρω από αυτό, διοικεί ένα πολυμορφικό εργοτάξιο που κάποιες φορές λειτουργεί σχεδόν σαν σχολή παραδοσιακών τεχνών και άλλες φορές σαν πειραματικό εργαστήριο, ενώ κάποια χαρακτηριστικά του θυμίζουν και αντρικό μοναστήρι.

Για παράδειγμα, η σύσταση του κονιάματος που έπρεπε να χρησιμοποιηθεί, ψάχτηκε αρκετά. Γιατί δεν ήταν δεδομένη. Σίγουρα δεν θα έπρεπε να έχει μέσα τσιμέντο, ένα υλικό κόντρα σε κάθε ιδέα οικολογικής μέριμνας, αφού και μόνο η παραγωγή του απαιτεί μεγάλες ποσότητες ενέργειας εκλύοντας ταυτόχρονα μεγάλες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα. Τελικά, ύστερα από δοκιμές, επελέγη ένα μείγμα από 9 μέρη θηραϊκής γης, ένα ηφαιστειογενές παραδοσιακό υλικό μεγάλης αντοχής, 4 ή 5 μέρη υδρασβέστου (που παρασκευάζεται έναν χρόνο πριν και έχει αφεθεί για ωρίμανση) και 20 - 22 μέρη αδρανή υλικά όπως είναι η άμμος και το χαλίκι, αλλά σε δύο μεγέθη, από 4 ως 8 χιλιοστά και από 8 ως 12 χιλιοστά, μοιρασμένα μισά μισά. Όσο για τη συσσωρευμένη αγιορείτικη πείρα που αναφέραμε πριν, ανάμεσα στα άλλα θα φανεί χρήσιμη και όταν χρειαστεί οι κορμοί των δέντρων, πελεκημένοι κατάλληλα, να γίνουν πλέον δοκάρια στήριξης σε ορισμένα σημεία. Επειδή ο ασβέστης κυριολεκτικά καταβροχθίζει με τον καιρό το ξύλο, θα είναι βουτηγμένοι, χωρίς αυτό να φαίνεται, σε πίσσα, ένα από παλιά εξαίρετο μέσο προστασίας των ξύλινων κατασκευών.

Κοινωνία κτιστών

Οι παλιές σιδηροδρομικές ράγες εδώ αποκτούν καινούργιο ρόλο. Δημιουργείται με τη βοήθειά τους ένα πολύ γερό κλειστό πλέγμα που αγκαλιάζει και συνέχει όλη την οικοδομή. Στο εσωτερικό του ναού φαίνονται οι μεταλλικοί κάθετοι στύλοι εγκιβωτισμένοι σε ογκώδεις πέτρινες κολόνες.

Όταν το εργοτάξιο ανεβάζει όλες τις στροφές του μετά την υποχρεωτική χειμερία νάρκη λόγω καιρικών συνθηκών, έχει περισσότερους από σαράντα εργάτες. Μένουν όλοι σε ένα οίκημα παλιού σταθμού λίγο πιο κάτω, μαζί τους και ο μηχανικός Γιάννης Μεϊχανετζόγλου, αν και έχει την οικογένειά του στη Θεσσαλονίκη. Μπορεί να μην έχουν να νοιάζονται για το μαγείρεμα αφού το μοναστήρι φροντίζει γι’ αυτό, όμως στις ώρες της αντρικής ξεκούρασης όχι μόνο δένονται μεταξύ τους αλλά γίνονται και διάφορα μαθήματα σχετικά με τις δουλειές του εργοταξίου και τις τεχνικές που χρησιμοποιούνται.

«Οι Ρωμαίοι, εντελώς ωφελιμιστικά» κατά την άποψη του Ιωσήφ Ροϊλίδη «φτιάχνουν μία ωραία τοιχοποιία με διπλούς τοίχους τούβλων, όπως έχει γίνει με το Πάνθεον, όπου μέσα χύνουν ένα ρευστό υλικό σαν τσιμέντο. Έχουν χιλιάδες εργάτες φθηνούς, που μπορούν να δουλεύουν ατελείωτες ώρες φτιάχνοντας αυτό το μείγμα από κονίαμα και μικρές πέτρες, που γεμίζει τα κενά. Οι Βυζαντινοί εγκαταλείπουν συνειδητά αυτό το χυτό κτίριο. Και αυτό είναι μία μετάβαση σε μία κοινωνία που έχει υιοθετήσει στην καθημερινή πράξη ζωής μια χριστιανική κοσμολογία».

Όταν πλησιάζεις ή όταν απομακρύνεσαι από τον μισοτελειωμένο αυτόν ναό στο Ακριτοχώρι, καθώς τα χρώματα των υλικών δένουν τόσο αρμονικά με το περιβάλλον, αν δεν ξέρεις τα σχετικά, μπορεί να φθάσεις να αμφιβάλεις κάποια στιγμή αν πρόκειται για κάτι καινούργιο ή για κάτι παλιό που βρέθηκε τώρα και προσπαθούν να το αποκαταστήσουν! Όπως είπε ο μηχανικός στο τέλος: «Προσπαθούμε να φτιάξουμε κάτι αυθεντικό και όχι έναν καθεδρικό ναό».

Το ΒΗΜΑ, 27/04/2008 , Σελ.: H06

Κωδικός άρθρου: B15345H061

ID: 294264

Πηγή: http://tovima.dolnet.gr/print_article.php?e=B&f=15345&m=H06&aa=1

ΠΗΓΕΣ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑΣ

Περιοδικά

01. Ιχώρ, τεύχος 59

02. Το Περισκόπιο της Επιστήμης, τεύχος 303

03. Science Illustrated, τεύχος 28

04. Απαγορευμένη Ιστορία, τεύχος 8

05. Corpus, τεύχη 40, 47

Εφημερίδες

1. Το Βήμα, 27/04/2008

Διαδίκτυο

01. http://tovima.dolnet.gr/print_article.php?e=B&f=15345&m=H06&aa=1

02. http://www.e-yliko.gr/htmls/Fyyl/Istoria/apollo/90.jpg

03. http://dim-galat.pel.sch.gr/projects/akropolis/images/athens5.jpg

04. http://www.apodimos.com/images/Image130.gif

05. http://mediterraneanworld.typepad.com/the_archaeology_of_the_me/WindowsLiveWriter/SounionSM.jpg

06. http://www.sailingissues.com/greekislands/saronic-athens.html

Επιπλέον Βιβλιογραφία

1. Dimitrios Konstantinidis, Nicos Makris: SEISMIC RESPONSE ANALYSIS OF MULTIDRUM CLASSICAL COLUMNS, Proceedings of MeMat2005, June 1-3, 2005, Baton Rouge, Louisiana, USA.

2. H. P. Mouzakis et al.: EXPERIMENTAL INVESTIGATION OF THE EARTHQUAKE RESPONSE OF A MODEL OF A MARBLE CLASSICAL COLUMN, Earthquake Engineering and Structural Dynamics, 31, 1681-1698, 2002.

3. I. N. Psycharis et al.: NUMERICAL STUDY OF THE SEISMIC BEHAVIOUR OF A PART OF THE PARTHENON PRONAOS, Earthquake Engineering and Structural Dynamics, 32, 2063-2084,2003.

4. C. Papantonopoulos et al.: NUMERICAL PREDICTION OF THE EARTHQUAKE RESPONSE OF CLASSICAL COLUMNS USING THE DISTINCT ELEMENT METHOD, Earthquake Engineering and Structural Dynamics, 31, 1699-1717,2002.

5. J. S. Morrison et al.: THE ATHENIAN TRIREME, Cambridge University Press.

6. Χρήστος Δ. Λάζος: ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ, Αίολος.

ΑΡΧΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ