ΑΝΤΙΟΧΕΙΑ (Η ΕΠΙ ΔΑΦΝΗ - Η ΕΠΙ ΤΟΥ ΟΡΟΝΤΟΥ)

 Το παρόν τίθεται εγκυκλοπαιδικά για τις κατηγορίες για το κλείσιμο του πανεπιστημίου Αθηνών , για την απώλεια της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας , για την στάση της Θεσσαλονίκης επί Θεοδοσίου Α’ , για τον τερματισμό των Ολυμπιακών αγώνων της αρχαίας Ολυμπίας, για την ανάπτυξη της Χριστιανικής θρησκείας εις πείσμα των Εθνικών διωγμών καθώς και για τον εμπρησμό του Δαφναίου Απόλλωνος που χρεώνεται στους Χριστιανούς. Όπως θα φανεί παρακάτω η Αντιόχεια αποτελούσε το λίκνο της Βυζαντινής ελληνικής γραμματείας και θρησκείας (Χριστιανισμού) , μαζί με την Κωνσταντινούπολη , και δεν δύναται να μειωθεί και να αφανισθεί η σημασία της από την ιστορία σε καμία περίπτωση. Οι Εθνικοί δεν ασχολούνται καθόλου με τον πολιτισμό της εν λόγω πόλης ίσως επειδή εκτός από παιδαγωγικά Ελληνικότατο αποτελεί και Ορθόδοξο κέντρο των Βυζαντινών χρόνων.

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΚΚΙΝΗΣΗ

            Αντιόχεια δημιουργήθηκε από τους απογόνους βασιλείς του Μ. Αλέξανδρου Σελευκίδες και συγκεκριμένα ιδρυτής ήταν ο στρατηγός Σέλευκος ο Νικάτωρ το 300 π.Χ. εις τιμή του πατέρα του Αντίοχου. Οι πρώτοι κάτοικοί της προέρχονται από την Αντιγόνεια που καταστράφηκε ( οι αρχαίοι ιστορικοί ομιλούν για 5000 Αθηναίους , Μακεδόνες , Κρήτες και Κύπριους).Το μουσείο της (βιβλιοθήκη ) είναι εφάμιλλο με εκείνο της Αλεξάνδρειας και το οποίο έκτισε ο Αντίοχος ο Φιλοπάτωρ στα τέλη του Β’ αιώνα π.Χ. μαζί με το ιερό των μουσών. Η πόλη απόκτησε μετά πληθυσμό 500.000 όπου και οι Ιουδαίοι έχουν ίσα δικαιώματα με τους Έλληνες. Από τον 3 π.Χ. αιώνα μέχρι τον ΣΤ’ μ.Χ. αιώνα η πόλη είναι όμοια με την Αλεξάνδρεια τόσο στις τέχνες και τα γράμματα , του λεπτού αλλά και του θορυβώδεις βίου. Κατά τους Αλεξανδρινούς χρόνους θα αποτελέσει σημείο της λάμψης του Ελληνιστικού πολιτισμού και συνέβαλε στην διάδοση του κοσμοπολίτικου πνεύματος , της κοινωνικής κομψότητας και ευμάρειας σε όλον τον κόσμο. Οι Εθνικοί την ονομάζουν «Αντιόχεια η μεγάλη» ενώ οι Χριστιανοί θεούπολη. Ο ίδιος ο Λιβάνιος (Εθνικός φιλόσοφος) διατυπώνει πλήθος εγκώμια για αυτήν. Μας λέει ότι αρχή του κατοικισμού της είναι ο Ζεύς ο Βοττιαίος που ιδρύθηκε από τον Αλέξανδρο και η ακρόπολη που έλαβε το όνομά της πατρίδας του και ονομάσθηκε Ημαθία Ο Μαρκελλήνιος λέει «πόλη γνωστή στην οικουμένη προς την οποία ουδεμία άλλη δύναται να συγκριθεί». Από άποψη μεγέθους έλεγαν ότι μόνο η Ρώμη την περνούσε σε μέγεθος.

Τα ερείπια των νότιων τειχών της Αντιόχειας σε γκραβούρα L.F. Cassas, 1799

            Η Αντιόχεια είναι η πόλη του Λιβάνιου αλλά και του Αγίου Ιωάννη του Χρυσόστομου. Ο Αντίοχος ο Επιφανής υπό των Σελευκίδων μας λέει ότι στην πόλη είδε «χρυσοφάλαροι και αργυροφάλαροι , έξιππα και τέθριππα , άμαξαι έχουσι 800 χρυσούς στέφανους , 800 οδόντες ελεφάντων , εφέρετο δε πλήθος αγαλμάτων πάντων των παρ’ ανθρώποις νομιζουμένων θεών ή δαιμονίων , προσέτι και ηρώων , εφαπτίδες πορφυραί , διάχρυσοι και ζωωταί χρυσωμάτων και αργυρομάτων , πλήθος γυναίκες φέρουσι χρυσές καλπίδας και ραίνουσι τα πλήθη δια μυρίων , φορεία χρυσόποδα και αργυρόποδα». Η Αντιόχεια ήταν διαιρεμένη σε 18 δήμους. Από πολιτική άποψη διακρίνονταν οι Αντιοχείς για την αστάθειά τους και από θρησκευτική άποψη ήταν δισειδαιμόνιοι και πολλές φορές δημιουργούσαν στάσεις και εμφύλιες ταραχές. Κατά την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία θα είναι κέντρο πλήθος εορτών δημοσίων και ιδιωτικών και γι αυτό θα αποκτήσει και την συμπάθεια των Ρωμαϊκών κι των Βυζαντινών αυτοκρατόρων που θα διαμένουν συχνά στην πόλη.  Θα αποκτήσει την κοσμική ζωή που έχουν σήμερα οι μεγαλουπόλεις.

Ο Ανδριανός το 130 μ.Χ. έδειξε δυσμένεια προς την πόλη επειδή δεν έμεινε ικανοποιημένος από τις μαντικές ικανότητες της Δάφνης (νύμφη κυνηγημένη από τον Απόλλωνα εις της οποίας υπήρχε μαντείο) και διέταξε να το κλείσουν. Ο Μάρκος Αυρήλιος , επειδή η Αντιόχεια υποστήριξε τον εχθρό του Κάσσιο , της στέρησε από πάσα πανηγύρι και θέαμα. Ο Έλαγάβαλος το 218 έτρεξε στην Αντιόχεια μετά την νίκη του και η πόλη πλήρωσε 500 τάλαντα σε κάθε στρατιώτη για να μην λεηλατηθεί.

Ψηφιδωτό δάπεδο από την «Οικία του αιθρίου» στην Αντιόχεια με θέμα την κρίση του Πάρη, το οποίο χρονολογείται περί το 125 - 150 μ.Χ. , (Παρίσι, Μουσείο Λούβρου) (Πηγή: Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, τεύχος 12, άρθρο «Λουκιανός ο Σαμοτατεύς, Η ιδιοφυΐα στην υπηρεσία της σάτιρας», Μιχαήλ Ηλ. Ντασκαγιάννης, Νομικός Απόφοιτος της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης, σελίδα 100)

            Επί Τιβέριου φωτιά καίει τον Ναό των Μουσών. Πλήθος σεισμών κατάστρεψε την πόλη. Πέρσες και Παλμήριοιτην ξανακατέστρεψαν. Ο Σαπώρης το 255  επί Βαλμιανού με μεγάλες δυνάμεις κατέλαβε , λεηλάτησε και της έβαλε φωτιά. Στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες 10 σεισμοί την κατέστρεψαν συμπεριλαμβανομένου και του ναού της Αρτέμιδος και Ηρακλέως όπως επίσης κατεστράφησαν πολλά σπίτια.  Ο μεγαλύτερος σεισμός γίνεται επί Τραϊανού και ενώ βρίσκεται στην πόλη  κατέφυγε στον Ιππόδρομο για να σωθεί. Το 526 μ.Χ. θα υπάρξουν 250.000 νεκροί και σεισμοί για 1 ολόκληρο έτος και 6 μήνες ώστε θα κηρυχθεί πένθος στην Κων/πολη ώστε να διακοπούν οι αγώνες του Ιππόδρομου , ο Αυτοκράτορας και οι συγκλητικοί θα μεταβούν στην Αγια Σοφία με πορφυρά ιμάτια και ο βασιλιάς χωρίς διάδημα.

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ - «ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ» ΚΑΙ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑ

Η Αντιόχεια είναι από τις σημαντικότερες χριστιανικές πόλεις των πρώτων χρόνων της νέας θρησκείας. Ήταν ανοικτή σε πλήθος θρησκειών. Λατρεύονταν το ελληνικό πάνθεον , οι τοπικές συριακές θεότητες ενώ οι Ιουδαίοι χρησιμοποιούσαν τα ελληνικά στην λατρεία τους και ήταν πιο προοδευτικοί από τους Ιουδαίους της Ιερουσαλήμ. Μετά τους πρώτους διωγμούς των χριστιανών της Ιερουσαλήμ το 33 και 34 π.Χ. και τον θάνατο με λιθοβολισμό του Στεφάνου, οι χριστιανοί διασκορπίστηκαν στις γύρω πόλεις ή στους τόπους καταγωγής τους. Ο Νικόλαος από την Αντιόχεια ήταν ένας από τους επτά άνδρες «πλήρεις Πνεύματος Αγίου και σοφίας» (Πραξ. Αποστόλων 3,4) που επιλέχθηκαν από τους 12 απόστολους  ως συνεχιστές τους. Πιθανόν να θέλησε να ξεφύγει από τους διωγμούς επιστρέφοντας στην πατρίδα του. Στην Αντιόχεια η αποδοχή του Χριστιανισμού από μη Ιουδαίους Εθνικούς  , που δεν ακολουθούσαν τις επιταγές του Μωσαϊκού Νόμου , ήταν ο αποφασιστικός σταθμός στην εξέλιξη του Χριστιανισμού από θρησκεία των Ιουδαίων σε παγκόσμια θρησκεία. Στις διαμάχες μεταξύ χριστιανών Ιουδαίων και χριστιανών Εθνικών ο Παύλος και ο Βαρνάβας έλαβαν μια πιο προοδευτική θέση, αλλά αναγκάστηκαν να παρουσιαστούν στην Ιερουσαλήμ. Εκεί στην Αποστολική σύνοδο με πρόεδρο τον Ιάκωβο αποφασίστηκε ότι απόδειξη πίστης συνιστά μόνο η χάρη του Αγίου Πνεύματος και όχι η περιτομή και οι άλλες επιταγές του Μωσαϊκού νόμου. Η Αντιόχεια αποτέλεσε την αφετηρία των ταξιδιών του Παύλου - μέσω του λιμανιού της Σελεύκειας , αν και πατρίδα του ήταν η κοντινή Ταρσός.

Αξίζει να σημειωθεί ότι για πρώτη φορά ονομάστηκαν στην Αντιόχεια οι υποστηριχτές του Χριστού , Χριστιανοί (Πράξ. Αποστολ. 11,26). Η Ονομασία αυτή δεν προήλθε από τους ίδιους τους Χριστιανούς, που αυτοαποκαλούνταν «αδελφοί, μαθητές, πιστοί» , ούτε βέβαια από τους Ιουδαίους, για τους οποίους Χριστός σήμαινε Μεσσίας, και επομένως , εάν ονόμαζαν Χριστιανούς τους οπαδούς του Χριστού , θα ομολογούσαν ότι ο Χριστός είναι ο Μεσσίας. Έτσι είναι πιθανόν οι έλληνες εθνικοί να ονόμασαν τους οπαδούς του Χριστού Χριστιανούς, ακολουθώντας το συνηθισμένο για την εποχή τύπο  (π.χ. Ηρωδιανοί, Καρποκρατιανοί , κ.λ.π.)  Έχει επίσης υποστηριχθεί ότι η ονομασία χριστιανοί έχει προέλθει από τις επίσημες ρωμαϊκές αρχές τις εποχής , όταν θέλησαν να ξεχωρίσουν τους οπαδούς του Χριστού από τις υπόλοιπες θρησκείες και αιρέσεις που υπήρχαν στην πόλη.

Η Παρουσία του απόστολου Πέτρου στην πόλη ενίσχυσε την χριστιανική κοινότητα και σύντομα ο Χριστιανισμός είχε εξαπλωθεί σε Σύριους των προαστίων και στις γειτονικές πόλεις (Σελεύκεια , Απάμεια, Λαοδικεία). Σύμφωνα με τους Αντιόχεις , ο Πέτρος ήταν ο πρώτος επίσκοπος της πόλης , κάτι που αργότερα οδήγησε στην πεποίθηση ότι η Αντιόχεια έπρεπε να αποκαλείται «πρώτη Εκκλησία» και όχι η Ρώμη , δηλαδή επειδή σε αυτήν έγινε πρώτη φορά ο Πέτρος επίσκοπος και όχι στην Ρώμη. Επίσης η Αντιόχεια είναι η πόλη , όπου σύμφωνα με την επικρατέστερη σήμερα άποψη , ο Ευαγγελιστής Ματθαίος έγραψε το ευαγγέλιο του τη δεκαετία του 80.

Από τους επόμενους επίσκοπους της Αντιόχειας πολλοί μαρτύρησαν στην Ρώμη (π.χ. ο Ιγνάτιος) και κάποιοι ήταν σημαντικοί θεολόγοι (οι Θεόφιλος και Σεραπίων τον 3^ο αιώνα). Ο Επίσκοπος Ιγνάτιος ήταν το πιο γνωστό θύμα των διώξεων , που προκλήθηκαν λόγω του σεισμού που έπληξε την πόλη στις αρχές του 2^ου αιώνα. Κατά την μεταφορά του στη Ρώμη μέσω της Μικράς Ασίας έγραψε επιστολές προς τις εκκλησίες Εφέσου, Μαγνησίας, Τράλλεων, Φιλαδέλφειας, Σμύρνης και Ρώμης. Με τις επιστολές αυτές ξεκίνησε ουσιαστικά η παράδοση της θεολογικής σχολής της Αντιόχειας , μια από τις σημαντικότερες μαζί με εκείνη της Αλεξάνδρειας , των πρώτων αιώνων του Χριστιανισμού.

Κατά τους διωγμούς του Διοκλητιανού οι χριστιανοί της περιοχής κυνηγήθηκαν με μανία, λόγω και της παρουσίας στην πόλη αρχικά του Δοκλητιανού και αργότερα του Γαλέριου. Την ίδια εποχή οι Εθνικοί της  πόλης ζήτησαν από τον Μαξιμίνο να εκδιωχθούν οι χριστιανοί , κάτι όμως που δεν ΄΄ήταν δυνατό λόγω του μεγάλου αριθμού τους (100.000 περίπου). Οι πηγές τις εποχής αναφέρουν συνεχείς διωγμούς και πολλούς επώνυμους μάρτυρες (Διάκονος Ρωμανός, Άγιος Βαρλαάμ, Αγία Πελαγία , Λουκιανός). Ο αριθμός των χριστιανών παρέμεινε σταθερός για πολλά χρόνια και την εποχή του Ιωάννη του Χρυσόστομου (τέλη 4^ου αιώνα) ανήλθε στις 200.000. Η σημασία της Αντιόχειας για τον χριστιανισμό προκύπτει και από τους Κανόνες της Οικουμενικής συνόδου της Νίκαιας το 325, όταν αναφέρεται μαζί με την ρώμη και την Αλεξάνδρεια ως «επισκοπές με ιδιαίτερο κύρος για την Εκκλησία» (Η Κωνσταντινούπολη έλαβε τη θέση της δίπλα σε Ρώμη , Αλεξάνδρεια και Αντιόχεια το 381 στην Σύνοδο της Κωνσταντινούπολης , ενώ η Ιερουσαλήμ τον 5^ο αιώνα.

Το Ολυμπιακό στάδιο όπου διεξάγονταν Ολυμπιακοί αγώνες έως το 520 μ.Χ. και άλλα κτίρια σε ψηφιδωτό στο μουσείο Αντιόχειας. Τα ελληνικά ιδεώδη συμβάδιζαν με τον Χριστιανισμό άνευ των Εθνικών τους προσμίξεων.

ΟΛΥΜΠΙ-ΟΙ (-ΑΚΟΙ) ΑΓΩΝΕΣ

 Στα τέλη του Β’ αιώνα ο Κόμμοδος θέσπισε αγώνες τελούμενους ανά τετραετία προς τιμή του Ολυμπίου Διός και έλαβαν το όνομα «Ολύμπια». Οι Αντιοχείς είχαν αγοράσει «παρά των Πισσαίων της Ελλάδος επ’ εννενήκοντα περιόδους αγώνος Ολυμπίων , ως είναι επί έτη τξ΄» δηλαδή αγόρασαν αγώνες για 90 Ολυμπιάδες και δηλαδή για 360 χρόνια. Αυτοί οι αγώνες ήταν πανελλήνιοι και μας διέσωσαν αρκετές μαρτυρίες για την τέλεσή τους. Είχαν χάσει όμως αυτοί οι αγώνες τον αυστηρό και σεμνό χαρακτήρα τους. Αν και καταργήθηκαν από του Θεοδόσιου οι κανονικοί αγώνες της Ολυμπίας , αυτοί της Αντιοχείας παρέμειναν.

ΣΤΑΣΗ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ (ΑΝΑΛΟΓΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ)

Ο Θεοδόσιος Α΄  , λίγο νωρίτερα από την στάση της Θεσσαλονίκης , θέλοντας να τελέσει αγώνες μεγάλους και εορτές στην Κων/πολη επέβαλε πολύ μεγάλους φόρους. Όταν ανακοινώθηκε το διάταγμα δημόσια  το 387 στην Αντιόχεια τότε ο σηκώθηκε μεγάλη αναταραχή στην πόλη και ο κόσμος βγήκε στους δρόμους της πόλης. Εκτός από τις άλλες καταστροφές , έριξαν κάτω και τα αγάλματα του Θεοδοσίου και των οικείων του , τα έδεσαν με σχοινιά και τα έσυραν στους δρόμους της πόλης. Μετά από λίγο οι πολίτες ηρέμησαν όταν έφτασαν οι απεσταλμένοι στρατιώτες. Οι αρχές φυλάκισαν αντάρτες και πολλούς ευγενείς και για 24 ημέρες η πόλη περίμενε με αγωνία την τύχη που της επιφύλασσε ο αυτοκράτορας. Ο Θεοδόσιος ήταν οξύθυμος και ορμητικός και ήθελε στην αρχή να καταστρέψει την Αντιόχεια. Αργότερα αποφάσισε να θανατωθούν πολλοί πολιτικοί και βουλευτές , να δημευθούν περιουσίες , να στερηθεί η πόλη τα προνόμιά της και να μεταβληθεί σε απλό χωριό όπου σταμάτησαν οι αγώνες και οι εορτές και οι διανομές σιταριού. Οι απεσταλμένοι δικαστές και επιφορτισμένοι με την εκτέλεση αυτού του έργου λυπήθηκαν. Ο επίσκοπος της πόλης Φλαβιανός και ο Εθνικός Λιβάνιος ικέτευσαν τους αυτοκρατορικούς ώστε να λυπηθούν την πόλη. Ο Θεοδόσιος εφόσον του είχε περάσει ο θυμός συγχώρησε την πόλη. Να αναφέρω ότι και εδώ όπως και στην Κων/πολη γίνονταν ταραχές από τους 4 δήμους του ιπποδρόμου , με 2 τους επικρατέστερους , τους Πράσινους και τους Βενετούς. Οι Βενετοί (γαλάζιοι) που ήταν και οι ευνοούμενοι των αυτοκρατόρων και έκαναν και τις περισσότερες ταραχές.

Ένας αξιοθαύμαστος και εκπληκτικός ναός ήρθε στο φως με τις ανασκαφές του 1930 , που ονομάζονταν «Μαρτύριο» (από το μαρτύριο της Σελεύκειας)  και ήταν πιθανότατα η Μητρόπολη της Αντιόχειας , πλήρης ψηφιδωτών και με θέματα από το ζωικό βασίλειο,. (Ch. Kondoleon)

Η πόλη της Αντιόχειας θα καταστραφεί , λαφυραγωγηθεί και καεί από τους Πέρσες (540) και θα ανακατασκευασθεί εν μέρει από τον Ιουστινιανό και από τους Άραβες αργότερα (637). Θα ελευθερωθεί από τους Βυζαντινούς , με τον Νικηφόρο Φωκά (Μακεδονική Δυναστεία) τον Ι αιώνα (969) και θα παραμείνει στο Βυζάντιο μέχρι τον ΙΑ’ αιώνα (1085) όπου και θα καταληφθεί από τους Σελτζούκους Τούρκους. Μετέπειτα , το 1098 θα καταληφθεί από τους σταυροφόρους της 1^ης σταυροφορίας και θα γίνει φραγκική αλλά θα τελεί μετέπειτα υπό των Βυζαντινών αυτοκρατόρων.  Όταν αθετηθεί αυτό από τα Φραγκικά κράτη της Συρίας ο Μανουήλ ο Κομνηνός  το 1158 θα επαναφέρει την πόλη στην ελληνική αυτοκρατορία. Μετέπειτα θα την καταλάβουν ο Μαμελούκος σουλτάνος της Αιγύπτου Βίβαρς το 1268 και οι Τούρκοι το 1516. Οι άλλοτε μεγάλες πόλεις του ελληνολατινικού πολιτισμού Αθήνα , Αλεξάνδρεια , Ρώμη και Κωνσταντινούπολη θα παραμείνουν πρωτεύουσες πόλεις. Η Αντιόχεια η μεγάλη δυστυχώς θα αφανισθεί από την ιστορία.

Πάνω ανάγλυφο του Παύλου από το ναό της Σελεύκειας Πιερίας (βλ. άνωθι) και κάτω με κίτρινο η ψηφιακή αναπαράσταση του. Φαίνεται πάντως ξεκάθαρα η συνέχεια της ελληνικής τεχνοτροπίας (από τα χέρια ελλήνων καλλιτεχνών) μέσα στους ναούς της νέας πίστης.

ΑΠΟΛΟΓΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ

1. Η επίσκεψη του Ιουλιανού στην Αντιόχεια και η έλλειψη οπαδών της παλιάς θρησκείας σε μια τόσο σημαντική εκδήλωση όπως η εορτή του Απόλλωνα  καταμαρτυρεί τον εκπεσμό της παλιάς θρησκείας σε μια τόσο ελληνική πόλη όσο η Αντιόχεια.

2. Οι Εθνικοί ναοί στην Αντιόχεια αν και υπήρχαν, φαίνεται ότι ουδείς ή τουλάχιστον πολύ λίγοι τους επισκέπτονταν, και μάλιστα εν στιγμή μεγάλης Εθνικής θρησκευτικής εορτής, δηλαδή καθημερινά θα ήταν εντελώς ανύπαρκτοι. Αυτό δικαιολογεί την μετατροπή αρχαίων ναών σε χριστιανικούς έπειτα από την θρησκευτική «αχρηστία» τους. Εκείνη την εποχή όπως και τις επόμενες μέχρι και μετά τον μεσαίωνα, κάθε τι αξιολογείται με την χρήσιμότητά του και όχι τόσο με το αρχαιολογικό ή τεχνικό κάλλος του.

3. Η παρουσία του μάρτυρα Βαβύλα στο χώρο του άλσους του Απόλλωνα, μαρτυρεί επίσης την διάδοση του χριστιανισμού στην Αντιόχεια εφόσον ένα χριστιανικό λείψανο βρίσκεται μέσα σε Εθνικό ιερό χώρο. Μαρτυρεί επίσης ότι ο απλός λαός έρχονταν σε πιο εύκολη θρησκευτική συνεννόηση περί «ιερών». Η εξουσία δε των αυτοκρατόρων έφερε και τις μεγαλύτερες καταστροφές  όπως π.χ. εδώ η συμπεριφορά του Ιουλιανού έναντι των χριστιανών και η συμπεριφορά του Θεοδόσιου έναντι των Εθνικών

4. Οι Ολυμπιακοί συνεχίζονται στην Αντιόχεια, γεγονός που μαρτυρεί πως οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες δεν ήλθαν σε σύγκρουση τόσο με το αθλητικό ιδεώδες όσο με το θρησκευτικό του Δία.

ΠΗΓΕΣ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑΣ

Εγκυκλοπαίδειες

1.Μεγάλη ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Δ΄, Στ΄

Περιοδικά

1. Corpus

2. Ιστορικά Θέματα, τεύχος 12

Βιβλία

1. Χαλδαϊκά Λόγια ή Χρησμοί Κείμενο Αρχαία Σχόλια, Εκδόσεις Ιδεοθέατρον [Αντώνης - Ραδάμανθυς Αναστασάκης], Πρόλογος - σχόλια Παναγιώτης Μαρίνης, Αθήνα 1998

Ραδιοτηλεοπτικοί Σταθμοί

1. Alter

Επιπλέον Βιβλιογραφία

1. Χρυσοστόμου, Εις Βαβύλαν

2. Πατρολογία Migne

3. Γίββων

4. Ευσεβίου, Εκκλησιαστική Ιστορία

5. Θεοδωρήτου, Εκκλησιαστική Ιστορία

6. Αμμιανός Μαρκελλίνος  

ΑΡΧΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ